Mudiad Arbennig: Cymdeithas Yr Iaith Gymraeg: Darllen a Deall gyda Dafydd Roberts

Mae'r erthygl hon yn rhan o gyfres o erthyglau misol, pob un gyda thema wahanol, fydd yn addas i ddysgwyr sy'n neud cyrsiau lefel Uwch. Maen nhw wedi eu sgrifennu yn Gymraeg yn unig, ac maen nhw'n cynnwys geiriau wedi'u tanlinellu, fel y byddwch chi'n gallu hofran drostyn nhw, neu wasgu botwm y llygoden i ddatgelu ystyr y geiriau hyn yn Saesneg.

This article is a part of a monthly series of themed articles for learners at the Uwch (Higher) level. They are in Welsh only, with underlined vocabulary that you can hover over or press to reveal the English word.

Yng nghanol y ganrif ddiwethaf, roedd statws yr iaith Gymraeg yng Nghymru yn isel iawn. Doedd dim ffurflenni swyddogol yn Gymraeg nac arwyddion ffyrdd dwyieithog. Roedd pob cyfrifiad yn dangos bod llai a llai o siaradwyr Cymraeg.

Blwyddyn	1891	1901	1911	1931	1951	1961
Canran	54.5%	49.9%	43.5%	36.8%	28.9%	26.0%

Roedd rhaid gwneud rhywbeth...a hynny ar frys.

Dyma hanes un o fudiadau pwysicaf Cymru erioed - Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Eileen Beasley o'r 60au, gyda'i mab Elidyr a'i merch Delyth

Eileen a Trefor Beasley

Ar ddechrau’r 50au, penderfynodd pâr priod o bentref Llangennech ger Llanelli wneud rhywbeth am y safiad dros yr iaith yn yr ardal. Eu henwau oedd Eileen a Trefor Beasley. Athrawes oedd Eileen a glöwr oedd Trefor. Penderfynon nhw wrthod talu'r dreth ar eu tŷ nes i Gyngor Tref Llanelli gyhoeddi’r papur treth dwyieithog.

Ar y pryd, Cymraeg oedd iaith gyntaf dros 80% o boblogaeth Llanelli ond doedd y rhan fwyaf ddim yn cytuno gyda safiad y Beasleys. Roedden nhw’n meddwl bod y teulu yn actio’n afresymol. Llysenw Eileen Beasley oedd "mam gweithredu uniongyrchol" neu Rosa Parks Cymru. Aeth y pâr i’r llys 16 o weithiau ac anfonodd cyngor Llanelli y beilïaid i’w ty er mwyn mynd â’u celfi.

Ar ôl wyth mlynedd o ymgyrchu caled, derbyniodd Eileen a Trefor eu papur treth yn ddwyieithog yn 1960.

Mae pennill yng nghân enwog Dafydd Iwan Daw fe Ddaw yr Awr yn ein hatgoffa o ddewrder y Beasleys:

Wyt ti'n cofio teulu'r Beasleys yn gwrthod talu'r dreth?
A gwŷr Llanelli'n gofyn, 'Y ffylied dwl, i beth?'
Cofio'u haberth,
a'u gweledigaeth.
Daw fe ddaw yr awr yn ôl i mi.

Gwrandewch ar y gân trwy ddilyn y linc yma:

Ôl-Nodyn: Bu farw Trefor Beasley ym 1994. Bu farw Eileen Beasley yn 2012. Mae cymdeithas ‘Treftadaeth Gymuned Llanelli’ wedi gosod plac glas ar wal y tŷ ble roedden nhw’n byw yn ardal Yr Allt, Llangennech.

Dilynwch y linc yma i weld clip o’r rhaglen ‘Heno’ ar ddiwrnod dadorchuddio’r plac:

Mae’r cyfweliad yma gyda Trefor ac Eileen Beasley yn werth ei wylio: http://www.llinellamser.cymru/web#llinell-amser/y-beasleys ac mae’r erthygl yma o Golwg 360 yn werth ei darllen:: https://golwg360.cymru/newyddion/cymru/183803-plac-yng-nghartre-r-ymgyrchwyr-iaith-cyntaf.

Saunders Lewis a Tynged yr Iaith

Ar Chwefror 13, 1962, cyflwynodd y darlith ar y radio gan y darlithiwr, llenor a gwleidydd Saunders Lewis ddarlith bwysig ar y radio. Traddododd e’r ddarlith cyn cyhoeddi cyfrifiad 1961. Enw’r ddarlith oedd "Tynged yr Iaith". Gwrandewch ar y ddarlith yma - mae’n siŵr byddwch chi’n gallu deall llawer ohoni hi: parallel.cymru/tynged-yr-iaith.

Yn y ddarlith, dywedodd Saunders Lewis fod yr iaith Gymraeg yn mynd i farw fel iaith fyw tua’r flwyddyn 2000. Roedd Saunders Lewis hefyd yn sôn am deulu’r Beasleys yn ei ddarlith.

Fel rydyn ni i gyd yn gwybod, dydy’r iaith Gymraeg ddim wedi marw fel iaith fyw. A bod yn onest, mae hi’n iaith sy’n tyfu, yn arbennig gyda phobl ifanc Cymru. I Gymdeithas yr Iaith Gymraeg mae llawer o’r diolch am hyn.

Sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg

Roedd ymgyrch y Beasleys a darlith Saunders Lewis yn hwb ac yn ysbrydoliaeth wrth sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Dechreuodd y Gymdeithas ar y 4ydd o Awst, 1962 ym Mhontarddulais (pentref bach rhwng Llanelli ac Abertawe). Penderfynodd y mudiad o’r cychwyn cyntaf y basen nhw’n gweithredu’n uniongyrchol ond yn ddi-drais dros hawliau i’r iaith Gymraeg..

Yn Chwefror 1963, gwelwyd protest gyntaf y Gymdeithas. Stopiodd aelodau’r Gymdeithas y traffig ar Bont Trefechan, Aberystwyth er mwyn tynnu sylw at ddiffyg statws swyddogol i’r iaith Gymraeg.

Yn ystod y 1960au a'r 1970au cynhaliwyd llawer o brotestiadau di-drais tebyg. Aeth nifer o aelodau’r Gymdeithas i’r carchar er enghraifft ei harweinydd a'r canwr protest poblogaidd Dafydd Iwan. O ganlyniad i weithredu gan y Gymdeithas, cyhoeddodd y Llywodraeth Ddeddf Iaith 1967, Hefyd, dechreuodd rhai cyrff cyhoeddus gyhoeddi ffurflenni dwyieithog

Llwyddiannau'r Mudiad

Poster: Gwnewch Bopeth yn Gymraeg — Un o bosteri cynnar y Gymdeithas yn annog pobl Cymru i wneud popeth yn Gymraeg

Mae ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith wedi sicrhau nifer o fuddugoliaethau, er enghraifft:

1960au - Arwyddion Ffyrdd Cymraeg
1970/80au - Sianel Deledu Cymraeg
1990au - Deddf Iaith 1993
2000au - Ymgyrchu dros Ddeddf Iaith Newydd
2000au – Ymgyrchu dros Ddeddf Eiddo i Gymru
2010 – Ennill Statws Swyddogol i'r Gymraeg yn 2011
2011 - Sefydlu'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol

Yr Iaith Gymraeg Heddiw

Mae newid mawr wedi bod ers y dyddiad safiad y Beasleys a darlith Saunders Lewis pan oedd Cymraeg yn iaith y cartref a'r capel a dim llawer mwy. Erbyn heddiw, mae llawer o fudiadau, cymdeithasau a busnesau yn gweithredu yn ddwyieithog. Mae llawer mwy o lyfrau poblogaidd Cymraeg ar gael a dwsinau o bapurau bro Cymraeg ledled Cymru.

Mae mwy o ddefnydd o’r Gymraeg mewn bywyd cyhoeddus nag erioed o’r blaen. I Gymdeithas yr Iaith Gymraeg mae llawer o’r diolch am hyn.

Y Tafod

Cylchgrawn Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yw'r Tafod. Mae'n cael ei gyhoeddi bedair gwaith y flwyddyn i gyd-fynd â digwyddiadau pwysig calendr Cymru fel Eisteddfod yr Urdd, a'r Eisteddfod Genedlaethol.