Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Lle mae’r sanauuu wedi crwydro i heddiw??
Yr Odliadur Newydd
Mae Rhea Seren Phillips yn fyfyriwr PhD ym Mhrifysgol Abertawe sy'n ymchwilio i sut y gellir defnyddio ffurfiau a mesurydd barddonol Cymraeg i ailystyried hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig gyfoes ac i ennyn diddordeb yn hon. Yma, mae’n esbonio cynghanedd a cherdd dafod, safle beirdd yn y gymdeithas ganoloesol, a sut y mae’n dehongli gwaith y beirdd ar gyfer y rheini nad ydynt yn siarad Cymraeg…
Rhea Seren Phillips is a PhD student at Swansea University, who is investigating how the Welsh poetic forms and meter can be used to reconsider and engage with contemporary Welsh cultural identity. Here, she takes us through an explanation of cynghanedd and cerdd dafod, the position of poets in medieval society and how she is interpreting their work for those who don't speak Welsh…
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Luxembourg Review.
The English version of this article originally appeared in The Luxembourg Review.
| Hanes ac ychydig mwy Mae’r Gymraeg yn iaith liwgar a bywiog. Ei chlywed hi’n cael ei defnyddio yw gwrando ar gerddoriaeth, a’i deall hi yw bod yn rhan o ddiwylliant sy’n bodoli ers canrifoedd. Mae mwy i Gymru nag ei hiaith (a dydw i ddim yn sôn am fwyd), mae barddoniaeth Gymraeg wedi’i dylanwadu gan, ac wedi’i hysgrifennu gan ddefnyddio, cerdd dafod a chynghanedd er y bumed ganrif o leiaf. Mae’n rhan o’n diwylliant sy wedi datblygu’n uniongyrchol dan ddylanwad yr iaith Cymraeg. | History and a Little Bit More The language of Wales is vivid and vivacious. To hear it spoken is to listen to music and to understand it is to be part of a culture that has existed for centuries. There is more to Wales than its language (and I’m not talking about food), Welsh poetry has been influenced and written in the cerdd dafod and cynghanedd since at least the fifth century. It is a part of our culture that has evolved directly under the influence of the Welsh language. |
| Mae cerdd dafod (ffurfiau barddonol Cymraeg) a chynghanedd (mesur Cymraeg) yn dal i gael eu defnyddio ledled Cymru heddiw, yn enwedig yn yr Eisteddfod Genedlaethol flynyddol, er enghraifft. Mae’r gerdd dafod yn cynnwys pedair ffurf farddonol ar hugain sy’n defnyddio odl fewnol a diweddawdl gyda llawer o bennill yn amrywio o ddwy i bedair llinell. Mae i gynghanedd bedwar mesur sy’n defnyddio cyflythreniad, odli, a chytgord rhwng y cytseiniaid i gyfantoli seiniau oddi mewn i linell. Mae’r wyth ffurf farddonol ar hugain hyn, yn ogystal â’r mesur, yn ôl-ddyddio i’r cyfnod pan fu Cymru’n genedl annibynnol, a pan gafodd llysiau Tywysogion Cymru eu hysbrydoli gan leisiau barddol meistri ar eu crefft. | The cerdd dafod (Welsh poetic forms) and cynghanedd (Welsh metre) remain in use throughout modern Wales, with the most notably example being the annual Eisteddfod. The cerdd dafod consists of twenty-four poetic forms that involve internal and end rhyme with many stanzas ranging from two to four lines. The cynghanedd is made up of four metres that use alliteration, rhyme and consonantal harmony to balance the sounds within a line. These twenty-eight poetic forms and metre date back to when Wales was an independent nation and the courts of the Princes of Wales were informed by the poetic voices of master craftsmen. |
| Roedd un o’r esiamplau enwocaf a chynharaf o’r gerdd dafod a chynghanedd mewn barddoniaeth ganoloesol Gymraeg yn ystod y bumed a’r chweched ganrif pan oedd beirdd megis Aneirin a Taliesin, beirdd mawr Cymru, yn ysgrifennu yn y ffurfiau a mesurau hyn. Nid ydym ni’n gwybod pryd y cychwynnodd y gerdd dant a chynghanedd ond mae’n siŵr mai wrth i’r iaith Gymraeg ddatblygu, fe ddatblygodd barddoniaeth Cymraeg ochr yn ochr â hi. Yn ystod y canrifoedd canlynol, trawsnewidiwyd y gerdd dant a chynghanedd yn hanfodol ond nid cyfundrefnwyd hyn yn ffurfiol nes y drydedd ganrif ar ddeg. | One of the most famous and earliest examples of the cerdd dafod and cynghanedd in Welsh medieval poetry was during the fifth and sixth century where poets such as Aneirin and Taliesin, the great bards of Wales, wrote in these forms and metre. There is no known beginning of the cerdd dafod and cynghanedd but it is certain that as the Welsh language evolved Welsh poetry matured alongside it. During the following centuries the cerdd dafod and cynghanedd underwent a critical transformation but it wasn’t to be formally codified until the thirteenth century. |
| Digwyddodd y newid mwyaf trawiadol yn ystod y ddeuddegfed ganrif a’r drydedd ganrif ar ddeg ymhlith y frwydr dros annibyniaeth Gymreig. Cyn i’r Tywysog Llywelyn ap Gruffudd farw ym 1282, cafodd beirdd y fraint o fod yn aelodau parchedig y llys. ‘Beirdd y Tywysogion’ oedd enw ar y beirdd hyn. | The most striking transformation took place during the twelfth and thirteenth century amidst the battle for Welsh independence. Prior to the death of Prince Llywelyn ap Gruffudd in 1282, poets were afforded the privilege of being a respected member of court. These poets were known as the Poets of the Princes (Beirdd y Tywysogion). |
| Y safle uchaf y gallai bardd ei dal yn y teulu brenhinol oedd Pencerdd, sy’n golygu’n llythrennol ‘meistr yn ei grefft’. Roedd yn anrhydedd mawr i fardd canoloesol, a byddai’r safle wedi dod â llawer o fanteision yn ogystal â llawer o gyfrifoldebau: trwy nawdd ei dywysog, gallai bardd yn ymddiried y derbyniai strwythur talu ffurfiol, cleddyfau ac arfau eraill ond, yn gwrthbwyso’r moethusrwydd mawr hwn, fe ddisgwylid ganddo gymryd rhan mewn brwydrau fel rhyfelwr yn brwydro ar ochr ei dywysog. Nid yw’n rhyfedd iawn bod barddoniaeth ganoloesol yn ystod y canrifoedd hyn yn canolbwyntio gan amlaf ar wirioneddau maes y gad, gan ddisgrifio’n aml sgil y rhyfel yn fanwl arswydus. | The highest position that a poet could hold in a royal household was that of the Pencerdd, a literal translation would be ‘master craftsman’. It was a great honour for a medieval poet and the position would have brought with it many benefits as well as responsibilities: through the patronage of his prince, a poet could trust to receive a formal pay structure, swords and other weaponry but, counterbalancing this great luxury, he would have been expected to participate in battles as a warrior fighting by his prince’s side. It is of little surprise that medieval poetry during these centuries focused predominately on the reality of the battlefield, often describing the aftermath with horrific accuracy. |
| Pan nad oedd e’n rhyfela, eisteddodd y ‘Pencerdd’ yn llythrennol ar gadair arbennig yn y llys. Awdurdodai crefydd ac ofergoel y bardd yn y llys canoloesol: credid eu bod yn gallu rhagddweud y dyfodol (proffwydoliaeth) ac mai ganddynt gysylltiad cryf â Duw. Defnyddiai’r ‘Pencerdd’ ei safle i gynghori’r tywysog: cyn brwydr byddai’n adrodd cerdd i Dduw, ac un arall a fyddai’n anrhydeddu’r tywysog neu’i gyndadau. Ystyrid gwaed brenhinol yng Nghymru ganoloesol yn bwysig iawn. Roedd llawer yn credu bod tywysog yn cael ei ddewis gan awdurdod Dwyfol ac mai trwy gyfansoddi cerdd a ganmolai’i gyndadau, byddai’r bardd yn anrhydeddu’r tywysog byw o hyd. Mae’r ffurf hon o farddoniaeth yn gyffredin yng Nghymru ganoloesol ac roedd ei harfer yn ennyn parch sylweddol. Ni ddylwn gasglu bod ‘Pencerdd’ yn berson llygredig, mewn gwirionedd roedd llawer yn eithriadol o ffyddlon i’w noddwyr, gan ddewis i beryglu’u bywyd ar faes y gad. Defnyddiwyd y ffurf farddonol o’r enw marwnad yn aml yn ystod y cyfnod hwn. Byddai’n dangos galar llwyr am golled noddwr. Ysgrifennwyd yr esiampl harddaf o farwnad gan Gruffydd ab yr Ynad Coch, sef Llywelyn ein Llyw Olaf. | When battles were not being waged the Pencerdd held a chair in court. Religion and superstition empowered the medieval court poet: they were believed to be able to predict the future (prophecy) as well have a strong connection with God. The Pencerdd would use his position to advise the prince; before battle he would declaim a poem to God and another that would honour the prince or his ancestors. Royal blood in medieval Wales was cherished. Many held the belief that a prince was chosen by Divine rule and by composing verse that praised his ancestors’, the poet was still honouring the living prince. This form of praise poetry is common in medieval Wales with its practice commanding a great deal of respect. That is not to infer that a Pencerdd was a corrupt figure, indeed, many were fiercely loyal to their patrons choosing to risk their life on the battlefield. The elegy was a widely used poetic form during this time. It depicted absolute grief at the loss of a patron. The most beautiful example of an elegy poem was written by Gruffydd ab yr Ynad Coch entitled, Llywelyn ein Llyw Olaf. |
“Poni welwch chwi hynt y gwynt a'r glaw? | “See you not the way of the wind and the rain? |
| Roedd dwy safle ar gael mewn llys i fardd oedd eto’n dysgu’i grefft. Y Bardd Teulu, y cyfieithiad llythrennol fyddai’n ‘bardd i’r tŷ’, yr un isaf oedd Cerddor, fyddai’r cyfieithiad llythrennol wedi bod yn syml iawn yn ‘rhywun sy’n gwneud cerddoriaeth’. Byddai wedi bod i bob safle yn y teulu ddyletswyddau ffurfiol ac anffurfiol, er nad ydym yn gwybod yn llwyr am rôl Cerddor ond diogel yw derbyn y byddai wedi bod yn rhaid iddynt ganu’r delyn neu’r delyn fach. Roedd y Bardd Teulu yn un o bedwar swyddog ar hugain yn y llys. Disgwylid iddo berfformio’i farddoniaeth cyn brwydrau, a difyrru’r Frenhines. Byddai dyletswyddau beirdd yn y llys canoloesol wedi cynnwys rôl croniclwr, archifydd llafar, a digrifwr, tri chyfrifoldeb hollbwysig i gymdeithas a ddibynnai ar draddodiadau llafar am ei grefydd, ei hanes, a’i adloniant (a fyddai wedi bod yn debycaf yn gymysgedd o foliant, hanes, a moesoldeb). | There were two lower positions within a royal court for a poet still learning his craft. The Bardd Teulu- the literal translation would be ‘poet of the household’; the lowest was that of the Cerddor, the literal translation would be quite simple ‘musician’. All positions within the household would have had formal and informal duties, although the role of Cerddor is not completely known but it is safe to assume that they would have required the ability to play the harp or lyre. The ‘Bardd Teulu’ was one of twenty-four officers at court. He was expected to perform his poetry before battles and to entertain the Queen. The duties of medieval court poets would have included the role of chronicler, oral archivist and entertainer, three vital responsibilities to a society that depended on oral traditions for its religion, history and entertainment (which would have most likely been a concoction of praise poetry, history and morality). |
| Nid oedd bardd llys yn dod o safle breintiedig er y byddent wedi bod yn ddynion bonheddig. Roedd eu hyfforddiant yn hir ac yn llafurus. Petasent yn datblygu agwedd o hunanbwysigrwydd prin y gallent gael eu beio. Cymerai hi naw mlynedd i feistroli’r sgiliau angenrheidiol er mwyn dod yn fardd llys a phan gwblhaodd ei hyfforddiant byddai Pencerdd yn mynnu pedair ceiniog ar hugain, ac yn hawlio cael ‘amobr’ merch y Cerddor. Byddai raid i fardd llys adrodd darnau o’r Beibl ac o gerddi hysbys o’r cof; disgwylid iddo hefyd fod yn feistr mewn cyfansoddi barddoniaeth wedi’i hysgrifennu yn y gerdd dant a chynghanedd o'i ben a'i bastwn ei hun, ar fympwy ei dywysog. Er gwaethaf ei holl ofynion a galwadau, roedd y bardd llys yn dal safle cheinachod mewn cymdeithas Gymreig ganoloesol. | A court poet did not originate from a position of privilege although they would have been of noble birth. Their training was long and arduous. If they did develop an attitude of self-importance then they could hardly be blamed. It would take nine years to master the necessary skills to become a court poet and upon completion of training a Pencerdd would demand twenty-four pence and the right to the ‘amobr’ (the virginity of the Cerddor’s daughter). A court poet would be required to recite extracts from the Bible and famous verses from memory; he was also expected to be a master at composing verse written in the cerdd dafod and cynghanedd within his head and at the whim of his prince. For all its requirements and demands, a court poet still held an enviable position within medieval Welsh society. |
| Ar ôl 1282 pan gollodd Cymru ei hannibyniaeth, byddai Beirdd y Tywysogion yn dioddef sarhad mawr: diwreiddiwyd nhw ac fe’u gwasgarwyd, wedi’u gyrru allan o’u trigleoedd brenhinol ac i oes ‘Beirdd yr Uchelwyr’. Er mwyn goroesi, dechreusant draddodiad o’r enw ‘clera’, oedd yn gofyn iddynt fentro, gan grwydro o faenor i blasty i gael hyd i fwyd, arian a beth bynnag arall a fyddai’n eu helpu i oroesi. Galluogai’r ymdeithiau hyn nhw i barhau i dderbyn nawdd eu tywysogion, erbyn hynny wedi’u diraddio’n foneddigion dan reolaeth Seisnig, gan gadw arfer y gerdd dafod a chynghanedd yn ffynnu mewn diwylliant Cymreig. Os sefydlu arferion y gerdd dant a chynghanedd a wnâi’r ddeuddegfed ganrif, diffinio nhw a wnâi’r drydedd ganrif ar ddeg. | After 1282 and the loss of Welsh independence, the Poets of the Princes suffered a great indignation: they became uprooted and dispersed, thrown out of their royal residencies and into the age of the Poets of the Gentry (Beirdd yr Uchelwyr). To survive they began a tradition known as ‘clera’; this demanded that the poet undergo an expedition, wandering from manor to mansion seeking food, coin and anything else that would assist in their survival. These expeditions enabled them to continue receiving the patronage of their princes, now demoted to gentry by English rule, keeping the practise of the cerdd dafod and cynghanedd flourishing within Welsh culture. If the twelfth century established the practises of the cerdd dafod and cynghanedd, then the thirteenth century defined them. |
| Ychydig Mwy... Mae traddodiad y gerdd dafod a chynghanedd yn dal yn fywiog ledled Cymru. Mae’n bell o gael ei anghofio, fel y gellir ei weld o boblogrwydd parhaol yr Eisteddfod. Mae f’astudiaeth i, o’r enw Translations: a poetry project, yn ymchwilio sut y gallai ffurfiau barddonol a mesurau Cymraeg gael eu defnyddio i ailystyried, cysylltu â, a chynrychioli’n fanwl, hunaniaeth ddiwylliannol gyfnewidiol Cymru gyfoes. Mae’n gwneud hyn drwy ystyried dau beth, yn gyntaf, dadansoddiad critigol o dair perthynas: tirwedd arfordirol a diwydiannol Cymru; beirdd Cymraeg, Eingl-Gymreig, a Saesneg; a chyhoeddi prif ffrwd a llawr gwlad. Yn ail, mae’r ymateb creadigol yn cyfieithu’r gerdd dafod a chynghanedd i Saesneg ac yn defnyddio’r trawsffurfiant yn ymarferol ar ffurf dau gasgliad o gerddi, y ddau hefyd yn cynnwys cerdd arwrol o hyd sylweddol. | A Little Bit More... The tradition of the cerdd dafod and cynghanedd remains vibrant throughout Wales. It is far from being forgotten, evidenced by the continued popularity of the Eisteddfod. My study, entitled Translations: a poetry project, researches how Welsh poetic forms and metre could be used to reconsider, engage and accurately represent the changing cultural identity of modern Wales. It does this through two considerations, firstly, a critical analysis of three relationships: the coastal and industrial landscapes of Wales; Welsh, Anglo-Welsh and English speaking poets; and, mainstream and grassroots publishing. Secondly, the creative response translates the cerdd dafod and cynghanedd into the English language and applies that translation practically in the shape of two poetry collections each with an accompanying epic poem of substantial length. |
| Mae i’r prosiect tri nod: - Ennyn diddordeb amrywiaeth helaeth o ddarllenwyr trwy hybu defnydd o’r gerdd dafod a chynghanedd gennyf fi fy hunan a beirdd cyfoes; - Darganfod y lleisiau i gyd sy’n diffinio’r hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig gyfoes; - Herio cyhoeddi prif ffrwd a llawr gwlad ac o ganlyniad, sefydlu llwyfan genedlaethol lle y caiff lleisiau oll Cymru gyfoes eu cynrychioli’n gyfartal. | The project has three aims: - To engage with a wide readership by promoting the use of the cerdd dafod and cynghanedd through myself and modern poets; - To discover all the voices that define the modern Welsh cultural identity; - To challenge mainstream and grassroots publishing and by doing so establish a national platform where all the voices of modern Wales have an equal representation. |
| Mae’r astudiaeth yn ei chyfnod cyntaf ac er mwyn dal yn ffyddlon i’w gwerthoedd a’i hegwyddorion, bydd y prosiect yn ymchwilio, ac yn arbrofi ag, ideoleg cyfieithu uniongyrchol. Mae’n defnyddio safbwynt Cymreig i ysbrydoli’r cyfieithiadau hyn trwy gyfweld beirdd Cymraeg sy’n gwybod sut i ysgrifennu yn y ffurfiau hyn ac mewn mesurau Cymraeg a Saesneg. Roedd fy nhraethawd M.A., Grandiloquent Wretches (Hiraeth oedd yr enw ar y pryd), yn cyfieithu’r gerdd dafod i Saesneg. Mae’n gasgliad barddonol sy’n cyfuno hanes, mytholeg, a ffurfiau barddonol Cymraeg i greu ffantasi ddinesig. Nid yw’n canolbwyntio’n unig ar hanes a mytholeg Gymreig; yn hytrach mae’n defnyddio helaethrwydd o hunaniaethau rhyngwladol, pob un ohonynt sy’n byw ac yn cyfrannu at gyfoeth diwylliannol, economaidd, a diwylliannol Cymru gyfoes. | The study is in its primary stage and in order to remain loyal to its values and principles, the project researches and experiments with the ideology of direct translation. It uses a Welsh perspective to inform these translations through interviewing Welsh speaking poets who have knowledge of and write in these forms and metre in Welsh and English. My MA thesis, Grandiloquent Wretches (then titled Hiraeth) translated the cerdd dafod into the English language. It is a poetry collection that combines history, mythology and Welsh poetic forms to create an urban fantasy. It doesn’t focus exclusively on Welsh mythology and history; instead, it draws from a wealth of international identities, all of whom live and contribute to the social, economic and culturally wealth of modern Wales. |
| Mae’r pedair ffurf ar hugain o’r gerdd dant yn cynnwys penillion o ddwy i bedair llinell. Roedd y casgliad yn ailystyried y ffurfiau hyn i ddatblygu amrywiad modern oedd yn debycaf ei wedd i ffurf soned. Roedd hyn yn cefnogi defnyddio dyfeisiau barddonol megis octawd a chwechawd, oedd yn darparu strwythur traethiadol ffurfiol. Llwyddodd Grandiloquent Wretches i wneud hyn trwy arbrofi â gwnïo at ei gilydd ddwy ffurf farddonol sy’n gyflenwol ac, o bryd i’w gilydd, yn anghyson, i greu sain a werthfawrogai cynulleidfa fodern. Er enghraifft: | The cerdd dafod’s twenty-four forms are made up of two to four lined stanzas. The collection reconsidered these forms to develop a modern variation that had a more visual relationship to that of a sonnet. This supported the use of poetic devices, such as an octet and sestet, which provided a formal narrative structure. Grandiloquent Wretches achieved this by experimenting with the stitching together of two complementary and, at times, conflicting poetic forms to create a sound that a modern readership would appreciate. For example: |
| Justice * Let us just play this arid game, if we lose then you should not blame them, you got cocky, let bedlam dictate where the pious venom strikes in righteous indignation; war sought the tired Thracian lilt, invoked wrath from lethargy and called it justice. Liturgy transformed from sacred to mundane, fudged fingers gouged out his left brain. He had cold justice on his side; least the Imp took the time to chide him with keen doe-eyed promises; justice lobotomises...conscience. * [Poetic form: Cyhydedd Fer – Welsh sonnet] |
|
| The Wolf’s Honey ** The rat snatched the wolf's honey; sore, he tore its soft, bunny flesh into a gunny mess, bejewelled he bugled an umbrae with sugar-snapped bayonets; laced with perse, cloud silhouettes will make the plaster sweat; hope to previse, incise these mottled webs; the spider drank flaxen cider, drunk, the piper used the barrels to play a sniper's tune, cipher tasseomancy from pyre ashes; hope that it was not your fault. Suck a lolly dipped in salt, thwart their strikes with rumour, club her cries to equalise and escort her moans with guided patience, mistake twists for gyrations of pain, stained laces tremble at the scream, cetirizine harks, chases the tussles that burst the bubbles as convulsions spilt drooling from silver buckles, sand knuckles with piteous justice mewling. ** Poetic form: two stanzas of Englyn Crwca; two stanzas of Rhupant Hir; two stanzas of Englyn Crwca; two stanzas of Rhupant Hir. |
|
| Nid yw’r casgliad yn ymddiheuro am fod yn Faróc ei iaith a’i arddull, gan orfoleddu yn ei hanes trwy ddefnyddio ffurfiau barddonol Cymraeg wrth ymwreiddio’n gadarn yn yr oes sydd ohonom. Mae Translations: a poetry project yn gwerthfawrogi naratif cyson yn fwy ond nid yw’n gwyro’n rhy bell o’i natur rwysgfawr. Gweler y gerdd isod o The Silver in the Water, Pennod 3. | The collection is unapologetically baroque in language and style, revelling in its past through the use of Welsh poetic forms whilst firmly set in the present. Translations: a poetry project places a higher value on a cohesive narrative but it does not deviate too far away from its grandiloquent nature. See the poem below taken from The Silver in the Water, Chapter Three. |
Swathes of Empyrean Heather*** Wyled**** curdled the stomach; Cistern snagged the Bittern co…pse. Scourge dirge steep like Icarus, periwinkle him; skim milk to the broth, froth this relief; temper this heather charnel**** with carrion,
malingers and infers sea.
|
|
| Yn y pen draw, mae Translations: a poetry project yn sicrhau bod y ffurfiau a’r mesur yn parhau i ddatblygu i fodernedd. Wedi’u cadw’n ddiogel, nid fel arteffact mewn amgueddfa, ond fel creadur byw, creadur sy’n agored i fethu yn ogystal ag i lwyddo ac, yn bwysicaf oll, wedi’i ysbrydoli gan ei hanes a’i ddiwylliant, sy’n datblygu’n gyson, gan gydgordio ag anghenion ei ddiwylliant. | Ultimately Translations: a poetry project ensures that the forms and metre continue to evolve into modernity. Preserved, not like a museum artefact but as a living organism; an organism that is open to failures as well as successes and, most importantly, informed by its history and culture, constantly evolving, harmonising with the needs of its society. |
Swathes of Empyrean Heather
Wyled | curdled | the stomach; Cistern | snagged the Bittern | co…pse. Scourge | dirge |steep like Icarus, periwinkle him; |skim | milk to the broth, |froth | this relief; temper | this heather | charnel with carrion,| river malingers | and infers | sea.
|
|
Nid ydym ni’n gwybod pryd y cychwynnodd y gerdd dant a chynghanedd ond mae’n siŵr mai wrth i’r iaith Gymraeg ddatblygu, fe ddatblygodd barddoniaeth Cymraeg ochr yn ochr â hi.
Rhea Seren on Patreon
The Lonely Crowd Magazine
Previously In Molly Bloom Magazine
rhea_seren
Mae Patrick Jemmer wedi creu’r fersiwn Cymraeg i parallel.cymru / Patrick Jemmer has created the Welsh version for parallel.cymru
Erthygl ar gael i lawrlwytho ar Apple Books, PDF & Kindle / Article available to download on Apple Books, PDF & Kindle:
Rhea Seren Phillips is a PhD student at Swansea University, who is investigating how the Welsh poetic forms and meter can be used to reconsider and engage with contemporary Welsh cultural identity. Here, she explains how literature can help us connect with our cultural identity…
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Conversation, gyda chyfres o erthyglau sydd yn cynnwys Cymru yma.
The English version of this article originally appeared in The Conversation, with a series of articles that feature Wales here.
| Beth yw ystyr bod yn Gymreig heddiw? Ai cael eich geni yng Nghymru, dod o deulu Cymreig, neu ddim ond byw yno sy’n bwysicaf? Mae’n gallu bod yn anodd i rywun o unrhyw ddiwylliant ddiffinio’n benodol sut y ffurfir ei hunaniaeth. Ond, o ran y Cymry – sydd a chanddynt ganrifoedd yn ogystal â haenau amryfal o ddiwylliant i’w gweithio trwyddynt – mae’n gallu bod yn eithriadol o anodd. | What does it mean to be Welsh today? Is it being born in Wales, having Welsh family, or simply a matter of living there? It can be hard for a person of any culture to specifically define what makes up their identity but, for the Welsh – who have hundreds of years as well as multiple layers of culture to work through – it can be particularly tricky. |
| Un agwedd o ddiwylliant Cymraeg y byddai pawb yn cytuno amdani yw’r cysylltiad cryf rhwng y wlad a’i llenyddiaeth. Mae’r Gymraeg yn iaith delynegol, oslefol, sy’n ymgynnig yn dda ar gyfer canu a barddoni ers canrifoedd – yn gymaint felly nes ei bod wedi’i gwau â hunaniaeth y werin, a ydynt yn sylweddoli hyn neu beidio. | One defining aspect of Welsh culture that all would agree on is the country’s strong relationship with its literature. Wales’s rolling, lyrical language is one that has lent itself well to song and poetry for centuries – so much so that it has become interwoven with the people’s identity, whether they realise it or not. |
| Mae hanesyddion yn gallu disgrifio llawer o’r digwyddiadau sy wedi gwneud y wlad fel y mae hi heddiw. Ond nid mor syml yw diffinio beth sy wedi arwain at hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig gyfoes. Felly er mwyn archwilio’r syniad hwn, rwy’n defnyddio ffurfiau barddonol a mesurau Cymraeg. | Historians can point to a lot of the events that have made the country what it is today. But defining what has led to the contemporary Welsh cultural identity is not quite so simple. So, to explore this idea, I am using Welsh poetic forms and metre. |
| Mae barddoniaeth wedi bod yng nghalon diwylliant Cymreig er yr Oesoedd Canol, ac mae’r enghreifftiau cynharaf yn dyddio o’r bumed a’r chweched ganrif. Roedd beirdd yn yr Oesoedd Canol yn ennill parch gyda’u gwaed a thrwy eu geiriau – nid gwahanol oedd yr awduron Cymraeg Aneirin a Taliesin. Yn bennaf roedd eu cerddi’n darlunio clod a threchiad mewn brwydr, wrth iddynt ddilyn eu noddwr brenhinol i ryfela. | Poetry has been at the heart of Welsh culture since medieval times, with the earliest known examples dating back to the fifth and sixth century. Poets of the medieval period earned their respect in blood and words – and the Welsh writers Aneirin and Taliesin were no different. Their poetry chiefly depicted glory and defeat in battle, as they followed their royal patron to war. |
| Ceir, er enghraifft, y llinellau hyn o Marwnad Owain ab Urien, gan Taliesin, sy’n cael eu cyfieithu’n fras fel, “The wide host of England sleeps with the light in their eyes”: | Take, for example this line from from Marwnad Owain ab Urien, by Taliesin, which roughly translates to, “The wide host of England sleeps with the light in their eyes”: |
Cysgid Lloegr llydan nifer a |
|
| Bellach mae Cymru’n cael ei hymosod llai, ond mae cymynrodd parhaol y 24 o’r ffurfiau barddonol Cymraeg yn dal i gysylltu’r wlad â’r gorffennol. Llinell cynghanedd, er enghraifft– mesur barddonol sy’n unigryw i’r Gymraeg wedi’i seilio ar batrymau rhythmig neilltuol yr iaith, ac ar ailadrodd cytseiniaid- sy’n hanes byw, ac nid dim ond o ran y geiriau wedi’u defnyddio ynddi. | Now, Wales is going through a less embattled time, but the lasting legacy of the 24 Welsh poetic forms still connects the country to the past. A line of cynghanedd, for example– a poetic metre unique to Welsh which uses the language’s consonantal repetition and syllabic stress– is a living history, and not just in terms of the words that are set to it. |
| Cyfieithu mesur Mae’n ddihareb am ba mor anodd yw ceisio defnyddio pob un o’r ffurfiau a’r mesurau Cymraeg yn Saesneg – mewn gwirionedd, mae llawer yn credu nad yw’n bosibl cyflawni hyn yn iawn na’n fanwl gywir. Fe fyddent yn dadlau’n gall, ond nid cywirdeb yw’r peth mwyaf pwysig yma. Yn hytrach, rwy’n ymddiddori mewn dysgu’r grefft a deall nodweddion y ffurfiau barddonol a’r mesurau Cymraeg sy’n dangos mai rhai Cymraeg ydynt. | Translating metre Each of the Welsh poetic forms and metre is notoriously difficult to write in the English language – in fact many believe that writing these forms and metre in English is almost impossible to accomplish well or accurately. They would have a sound argument, but accuracy is not the most important thing here. Rather, it is engagement with the learning of the craft and the characteristics of Welsh poetic forms and metre which identify them as Welsh. |
| Mae barddoniaeth Eingl-Gymreig wedi’i sefydlu fel rhan o hanes barddoniaeth Cymru, ac yn cynnwys cyfraniadau oddi wrth feirdd Saesneg yn ogystal ag ysgrifenwyr rhyngwladol sy wedi ymgartrefu yng Nghymru. Er enghraifft, bardd o’r Ariannin oedd Lynette Roberts, a ddefnyddiai ffurfiau barddonol a mesurau Cymraeg yn ei cherddi. Efallai bod y gerdd Fern Hill gan Dylan Thomas yn un o’r enghreifftiau mwy adnabyddus o farddoneg Gymraeg yn Saesneg: | Anglo-Welsh poetry is an established part of Welsh poetic history and includes contributions from English poets as well as international writers who have settled in Wales. Lynette Roberts, for example, was an Argentinian poet who used Welsh poetic forms and metre in her poetry. Perhaps one of the more well known examples of Welsh poetics in the English language, is Dylan Thomas’s Fern Hill: |
“Though I sang in my chains like the sea.” |
|
| Yn debyg i’r beirdd sy wedi defnyddio cynghanedd mewn cerddi Saesneg, rwy’n credu’n frwd ei bod yn bosibl defnyddio amrywiadau ar ffurfiau barddonol a mesurau Cymraeg i lunio barddoniaeth yn Saesneg, a’i bod yn bwysig dechrau annog mwy o gerddi Saesneg sy’n defnyddio cynghanedd. | Like the poets who have used cynghanedd in English poems, I strongly believe that it is possible to use variations of Welsh poetic forms and metre to create poetry in the English language, and that it is important that we start encouraging more English poems using cynghanedd. |
| Fe all y grefft o ddefnyddio ffurfiau barddonol a mesurau Cymraeg arwain y gwrandäwr ar daith trwy hanes, tirwedd, diwylliant a mytholeg Cymru. Trwy’i defnyddio mewn cerddi Saesneg, mae’n bosibl ailddiffinio llais barddonol cenedlaethol ar gyfer Cymru yn y byd sydd ohonom, a ellir ei ddefnyddio mewn sawl iaith. Nid datblygu llais barddonol heb ei debyg a ystyrir i fod yn Gymreig yw nod y prosiect hwn. Yn hytrach gobeithiaf y bydd beirdd yn gallu edrych trwy lens fydd yn eu cysylltu â gwreiddiau cyfrannol y wlad, lens y gallant ffocysu eu profiadau o hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig trwyddi. | The craft of Welsh poetic forms and metre has the potential to take the listener on a journey through the history, landscape, culture and mythology of Wales. By using it in English poems, it is possible to redefine a contemporary national Welsh poetic voice that can be used in several languages. It is not about developing a singular poetic voice that is considered to be Welsh, but giving poets a lens which links them to the country’s collective roots through which they can focus their experiences of Welsh cultural identity. |
| O bosibl y byddai archwilio hunaniaeth ddiwylliannol Gymreig trwy ddefnyddio’r fath hon o farddoniaeth yn hyrwyddo sgwrs newydd, genedlaethol am hunaniaeth ddiwylliannol. Trwy hybu’r ffurfiau a’r mesurau, fe allwn ddechrau ymosod ar y dadymafael diwylliannol a’r arwahanu sy’n bod oddi mewn i rai unigolion a grwpiau sy’n byw yng Nghymru. Efallai y helpai hyn i greu llwyfan lle y cyfrannai safbwyntiau gwahanol at drafod hunaniaeth ddiwylliannol mewn ffordd sy’n cyd-fynd yn well â Chymru fodern, amlddiwylliannol. | Exploring Welsh cultural identity using this type of poetry could potentially facilitate a new, national conversation about cultural identity. By promoting the forms and metre, we can begin to address the cultural disengagement and isolation which exists within certain individuals and groups who live in Wales. It could help to create a platform where different perspectives could contribute to a discussion on cultural identity that is more in keeping with a modern, multicultural Wales. |
| Mae’n bosibl y bydd y fath hon o drafodaeth yn herio’n syniadau ynglŷn â hunaniaeth ddiwylliannol trwy feithrin gwreiddiau y tu hwnt i’r Gymraeg, er mwyn cofleidio’r rhai sy’n bodoli ar ei hymylon. Trwy gyfuno diwylliant cyfoes Cymreig â thraddodiadau hynafol o farddoni, fe all Cymru groesawu’i hunaniaeth genedlaethol gyfnewidiol, wrth anrhydeddu’r oes o’r blaen o hyd. | These kinds of discussions have the potential to challenge our ideas of cultural identity by nurturing roots outside of the Welsh language in order to embrace those who exist on its borders. By melding modern Welsh culture with the ancient traditions of rhyme and verse, Wales can embrace its changing national identity while still honouring its past. |
Un agwedd o ddiwylliant Cymraeg y byddai pawb yn cytuno amdani yw’r cysylltiad cryf rhwng y wlad a’i llenyddiaeth.
Rhea Seren on Patreon
The Lonely Crowd Magazine
Previously In Molly Bloom Magazine
rhea_seren
Mae Patrick Jemmer wedi creu’r fersiwn Cymraeg i parallel.cymru / Patrick Jemmer has created the Welsh version for parallel.cymru
]]>
Rhea Seren Phillips is a PhD student at Swansea University, who is investigating how the Welsh poetic forms and meter can be used to reconsider and engage with contemporary Welsh cultural identity. Here, she introduces the Welsh 24 poetic forms and four metres…
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Conversation, gyda chyfres o erthyglau sydd yn cynnwys Cymru yma.
The English version of this article originally appeared in The Conversation, with a series of articles that feature Wales here.
| Fe fyddai byd heb farddoniaeth yn lle enbyd yn wir. O’r gerdd Fy Ngwlad gan Gerallt Lloyd Owen am arwisgiad Charles fel Tywysog Cymru i Trafferth mewn Tafarn gan Dafydd ap Gwilym, mae ffurf y fath ysgrifennu, yn ogystal â’r geiriau a’r ymadroddion ynddo, wedi dod yn rhan fawr o’n hanes a diwylliant llenyddol ni. | A world without poetry would be a dire thing indeed. From Dylan Thomas’s famous villanelle Do not go gentle into that good night to Shakespeare’s famous love sonnet parody, Sonnet 130, the forms of these writings, just as much as the words and phrases, have become a large part of literary history and culture. |
| Er mai adnabyddus yng Nghymru oedd arddulliau cymhleth cerddi Saesneg, dros y canrifoedd datblygai gwerin Cymru set unigryw o batrymau barddonol oedd yn perthyn dim ond i’w hiaith eu hunain. Yn wahanol i’r rhan fwyaf o ffurfiau Saesneg, mae’r rhai Cymraeg yn pwysleisio seiniau oddi mewn i linell, a’r adleisiau wedi’u gadael ar eu holau, yn hytrach na chanolbwyntio ar y geiriau’n unig. | As well-known as these intricate styles may be, over many centuries the people of Wales developed a unique set of patterns all of their own. Unlike most English language forms, these focus on the sounds produced within a line and the echoes left after, rather than just on the words themselves. |
| Mae cyfanswm o 24 o ffurfiau barddonol Cymraeg, ynghyd â phedwar mesur. Mae’r ffurfiau’n tueddu i fod yn eithaf byr – er enghraifft, roedd milwyr yn arfer defnyddio Englyn Milwr i afon negesau byrion adref yn ystod y Rhyfel Mawr. Rywbryd cyfeirir ato fel haicw Prydeinig, ac mae i bob pennill dair llinell, pob un ohonynt sydd yn cynnwys saith sillaf, ac maent i gyd yn odli gyda’i gilydd. O ganlyniad i’r llinellau mynegol ymddengys yr Englyn braidd yn debyg i’r dull Japaneeg, ond wedi dweud hynny, mae i’r englyn hunaniaeth dra Chymraeg. Mae odli’n agwedd hanfodol o ffurfiau barddonol Cymraeg. Felly yn wahanol i’r haicw, pob un o’r tair llinell mewn pennill sydd ar un odl. | In total, there are 24 Welsh poetic forms and four metres. The forms have a tendency to be quite short – an Englyn Milwr, for example, was a form used by soldiers to send short messages home during World War I. Sometimes referred to as a British haiku, every verse is composed of three lines, each seven syllables long, all of which rhyme with each other. Though the expressive lines do lend it certain similarities to the Japanese style, the Englyn has a very Welsh identity. Rhyme is an integral aspect of Welsh poetic forms and so, unlike the haiku, each of a verse’s three lines is monorhymed, that is they end in the same rhyme. |
| Llinellau persain Er mwyn creu a chadw cytgord oddi mewn i linell, ffurfiau o farddoniaeth gaeth Gymraeg, sef ‘cynghanedd’, a ddefnyddir. Mae cynghanedd yn fwy tebyg i gerddoriaeth nag i farddoniaeth draddodiadol Saesneg, ac yr un fath â chyfansoddiad cerddorol maent yn cynnwys mwy nag yr un nodyn. A dweud y gwir, er mwyn gwerthfawrogi llinell cynghanedd yn llwyr, rhaid i chi’i darllen hi’n uchel a gwrando ar yr haenau o sain sy’n llifo o’r tafod. | Harmonious lines To create and maintain harmony within a line, strict Welsh metres, known as “cynghanedd”, are used. The cynghanedd have more in common with music than traditional poetry, and like a piece of music it is made up of more than just one note. In fact, in order to fully appreciate a line of cynghanedd you should read it aloud and listen to the layers of sounds that roll off the tongue. |
| Mae cynghanedd mor bersain gan ei bod yn arfer ‘cyseinedd’, hynny yw, cysondeb rhwng y cytseiniaid. Unigryw i Gymru yw’r ffurf hon o gyseinedd am fod yr iaith yn defnyddio cynghanedd yn ddiymdrech mewn bywyd pob dydd: mae cyseinedd yn rhan o dirwedd yr iaith Gymraeg. | They achieve this lyrical metre by practising something called “consonantal harmony”. This is unique to Wales because the language effortlessly uses cynghanedd in everyday life: consonantal repetition is part of the landscape of the Welsh language. |
| Ysgrifennir llinell o gynghanedd gyda thoriad anweladwy neu want yn ei chanol sy’n rhannu’r llinell, er enghraifft, ceir: X X X | X X X X. Yn draddodiadol mae saith sillaf mewn llinell o gynghanedd, ac yma mae ‘X’ yn cynrychioli pob un ohonynt. | A line of cynghanedd is written with an invisible break or caesura in the middle that divides the line, for instance: X X X | X X X X. The cynghanedd is traditionally made up of seven syllables, so here “X” represents each syllable in a line. |
| Yn y Gymraeg mae ar bob gair acen sillafog gref, fel arfer ar y goben, hynny yw, y sillaf olaf ond un. Ystyrier y llinell ganlynol o englyn gan R Williams Parry, er enghraifft: “Rhowch wedd wen dan orchudd iâ.” | Welsh is a heavily syllabic language with the stress usually falling on the penultimate syllable. Consider the following line from an englyn by R Williams Parry, for example: “Rhowch wedd wen dan orchudd iâ.” |
| Rydym yn gallu cymharu hon gyda’r llinell Saesneg o’r gerdd Fern Hill gan Dylan Thomas, lle mae’r seiniau ‘th’ ac ‘s’ yn creu’r cysondeb: | We can compare this with the line in English from the poem Fern Hill by Dylan Thomas, where the sounds ‘th’ and ‘s’ make up the harmony: |
“Though I sang in my chains like the sea.” |
|
| Wrth gwrs mae’r Gymraeg yn gallu bod yn iaith anodd ei meistroli. Serch hynny, rwy wedi cynnwys yr enghraifft hon er gwaethaf nad ydym yn gwybod heb amheuaeth fod Thomas yn deall na’n defnyddio cynghanedd. Eto i gyd, mae’r llinell yn enghraifft gref o’r ffurf hyd yn oed os un anfwriadol ydy. Dyma enghraifft arall o gynghanedd go iawn yn Gymraeg, o’r gerdd Cefn Gwlad gan Dic Jones: | As Welsh can be a tricky language to master, this example is included despite the fact that Thomas’s knowledge of the cynghanedd is debatable. Still, the line is a strong if unintentional example of the metre. A true Welsh language cynghanedd example for comparison would be the following, from Dic Jones’s poem Cefn Gwlad: |
“I fyw yn glos wrth gefn gwlad.” |
|
| Gadwech inni nodi nad yw’r fersiwn Saesneg llythrennol, sef, “To live close to nature”, yn cynhyrchu’r un effaith o gwbl. | Translated into English, the line reads, “To live close to nature”, which doesn’t have quite the same effect. |
| Mae pedwar math o gynghanedd, sef cynghanedd lusg, cynghanedd draws, cynghanedd sain, a chynghanedd groes. Maent i gyd yn gweithio’n wahanol i’w gilydd, ond yn y bôn mae’r egwyddor yr un peth mewn pob achos: rhaid i’r cytseiniaid yn rhan gyntaf y llinell ymddangos yn yr un drefn yn ail ran y llinell (gweler uchod). | There are four types of cynghanedd or metres: cynghanedd lusg (echoing harmony), cynghanedd draws (bridging harmony), cynghanedd sain (sonorous harmony) and cynghanedd groes (criss-cross harmony). Although they achieve the metre in different ways, their principles are basically the same: the consonants that appear in the first part of the line must appear in the same order in the second, as shown above. |
| Hanes trwy gerddi Mae’r ffurfiau barddonol hyn yn aros yn boblogaidd iawn yng Nghymru, ond i ddeall pam mae rhaid defnyddio’r fath gymhlethdod, pwysig ydy deall beth yw eu tarddiad: maent yn perthyn yn annatod i’r iaith Gymraeg. Tra oedd y Gymraeg yn datblygu, fe ddatblygent hwythau gyda hi, gan ddechrau cael eu haeddiant yn y 12fed ganrif yn enwedig. | History through verse These forms remain widely popular in Wales, but to understand why such complexity is necessary, it is important to understand where the poetic forms and metres originate from: they are intrinsically intertwined with the Welsh language. As Welsh developed so did they, coming into their own particularly during the 12th century. |
| ‘Penceirddiaid’ oedd yr enw arbennig ar feirdd oedd wedi meistroli cynghanedd yn ystod y ganrif hon. Byddent yn treulio tua naw mlynedd i feistroli’r ffurfiau a’r mesurau angenrheidiol. Er mwyn dynodi ei statws, rhoddid i’r pencerdd gadair neilltuol yn y llys. Roedd hefyd swyddi eraill i feirdd yn y cartref brenhinol, megis ‘bardd teulu’ – swyddog y llys a fyddai’n perfformio ei waith i’r frenhines. Cerddor oedd enw ar y safle isaf. | Poets who had mastered the cynghanedd during this century were hailed as “pencerdds”, chiefs-of- song. It would take approximately nine years to master the forms and metres required. In recognition of his position, the pencerdd was granted a special chair in the royal court. There were other poetic positions within the royal household, too, such as bardd teulu – poet to the household – an officer of the court tasked with the duty of performing his work to the queen. The lowest position was that of the musician, the cerddor. |
| Roedd un brif ddyletswydd ar ddalwyr y swyddi hyn i gyd: croniclwyr ac archifwyr oeddent. Eu cyfrifoldeb nhw oedd gwneud yn siŵr y cofid gorchestion y brenin, a’i frwydrau oll, ac y’u hailadroddid am amser maith ar ôl iddo farw. Dim ond yr ychydig breintiedig a fwynhâi ddarllen ac ysgrifennu, ac felly roedd rhoddi straeon i lawr yn alwedigaeth anodd. Roedd ailadrodd seiniau’r gynghanedd yn sicrhau bod y cerddi’n gofiadwy. | All of these roles had one very important function: they were chroniclers and archivists. It was their responsibility to ensure that the great feats of the king and all his battles were remembered and recited long after he had passed. Reading and writing were enjoyed by a privileged few which made passing down stories a tricky profession. The repetition of sounds in the cynghanedd ensured the poetry was memorable. |
| Mynd ymlaen â chynghanedd Bron yn unigryw i’r Gymraeg yw’r modd y mae cynghanedd yn gweithredu i lunio cerdd. Fe fyddai’n eithriadol o anodd ail-greu yn union yr un cysondeb rhwng y cytseiniaid mewn llinell o farddoniaeth naill ai yn Saesneg, neu ynteu mewn unrhyw iaith arall. | Continuing cynghanedd The way that the metre forms each poem connects it almost exclusively to the Welsh language: it would be very difficult to recreate the same harmony and balance between a line’s consonants in English or any other language in exactly the same way. |
| Mae ffurfiau a mesurau barddonol Cymraeg yn rhwysgfawr, beiddgar, a dwys; a dyna nodweddion ardderchog ar gyfer canu clod brenin ac adrodd hanesion. Mae barddoniaeth fodern wedi symud y tu hwnt i’r fath hon o gyfansoddi wedi’i seilio ar strwythurau ffurfiol a bellach yn defnyddio arddull fwy agored. Wedi’r cwbl, nid llawer o bobl sy’n dymuno darllen cerdd lle y gallant ddyfalu’r odl nesaf. Serch hynny, mae lle o hyd i’r ffurfiau a mesurau barddonol hyn yn y wlad. Bob blwyddyn yn y Brifwyl, sy’n dal i fod yn rhan bwysig o ddiwylliant Cymraeg, fe fydd beirdd yn anadlu bywyd i gerddi wedi’u hysgrifennu’n draddodiadol. | Welsh poetic forms and metres are grandiloquent, challenging and dense, which is great for praising a king and narrating stories. Modern poetry has moved beyond this form-led poetry to a more open style – after all, not many want to read a poem where they can guess the next rhyme – but these poetic forms and metre still have their place in the country. Each year, the words and lines of these poems are brought to life at the National Eisteddfod music and poetry festival, which remains a large part of Welsh culture. |
| Mae disgwyliadau’r oes fodern ynghylch barddoniaeth Saesneg wedi newid, ond mae’r cerddi Cymraeg sy’n bodoli ers canrifoedd yn pwysleisio pa mor hynafol yw crefft eu cyfansoddi. Fe allant fywiogi chwedlau am ddyddiau a fu, lle na allai unrhyw dafod arall byth lwyddo i ddwyn y maen i'r wal. | The modern expectations of English poetry have changed, but the centuries-old Welsh poems emphasise that their writing is an ancient craft, and can bring life to the tales of times long ago in a way no other tongue ever could. |
Mae’r cerddi Cymraeg sy’n bodoli ers canrifoedd yn pwysleisio pa mor hynafol yw crefft eu cyfansoddi. Fe allant fywiogi chwedlau am ddyddiau a fu, lle na allai unrhyw dafod arall byth lwyddo i ddwyn y maen i’r wal.
Rhea Seren on Patreon
The Lonely Crowd Magazine
Previously In Molly Bloom Magazine
rhea_seren
Mae Patrick Jemmer wedi creu’r fersiwn Cymraeg i parallel.cymru / Patrick Jemmer has created the Welsh version for parallel.cymru
]]>
Rhea Seren Phillips is a PhD student at Swansea University, who is investigating how the Welsh poetic forms and meter can be used to reconsider and engage with contemporary Welsh cultural identity. Here, she delves deeper into the story of the last Welsh Princess of Wales…
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Conversation, gyda chyfres o erthyglau sydd yn cynnwys Cymru yma.
The English version of this article originally appeared in The Conversation, with a series of articles that feature Wales here.
| Wedi rhoddi i lawr y teitl ‘Tywysog Cymru’ y mae cenhedloedd o deulu brenhinol Lloegr – ac yn ddiweddarach, rheolwyr y Deyrnas Unedig – er y 13eg ganrif. Maen nhw’n anrhegu’r aer aparawnt â fe, er nad oes raid i’r aer ei ddal. | The title “Prince of Wales” has been passed down through generations of England’s – and later the United Kingdom’s – royals since the 13th century. It is granted to the heir apparent, though it is not a requirement that the next in line to the throne holds it. |
| Ond nid breninoldeb ‘gwir’ Cymru mo’r tywysogion hyn. Cafodd y teitl ei ddwyn ym 1301 oddi wrth frenhinoedd olaf Cymru, ar ôl y frwydr dros annibyniaeth Gymreig. Ail-grëwyd e ar gyfer Edward o Gaernarfon, oedd i fod yn Edward yr 2ail yn nes ymlaen. Dyma oedd y tro cyntaf yr arwisgen nhw fab hynaf Brenin Lloegr fel ‘Tywysog Cymru’. | But these princes are not the “true” royals of Wales. The title was taken in 1301 from the last monarchs of Wales following the battle for Welsh independence, and recreated for Edward of Caernarfon, the future Edward II. This was the first time that the eldest son of the King of England was invested as “Prince of Wales”. |
| Ers hynny, mae ‘Tywysoges Cymru’ wedi bod y teitl ar wragedd tywysogion Cymru. Yr un gyntaf oedd Joan o Gaint. Derbyniodd hi’r teitl pan briododd Edward o Woodstock, y Tywysog Du – yr ail yn y llinell o dywysogion Cymru a ddeuai o Loegr – ar y 10fed o Hydref 1361. Efallai mai Diana, Tywysoges Cymru, yw’r person mwyaf adnabyddus o bawb sy wedi dal y teitl brenhinol bellach. Wedi dweud hynny, er mwyn cael hyd i wir dywysoges Cymru olaf, hynny yw, y person a anwyd gynt gan frenhinoedd Cymru oedd mewn grym ar y pryd, mae rhaid inni fynd yn ôl i’r 13eg ganrif i ddatguddio hanes Gwenllian. | The wives of the princes of Wales have since been known as “Princess of Wales”. The first was Joan of Kent, who took the title upon her marriage to Edward of Woodstock, the Black Prince – second in the English line of princes of Wales – on October 10 1361. Though Diana, Princess of Wales is now perhaps the most well known of all those to have held the royal title, to find the last true princess of Wales, that is, the last person to be born to the reigning monarchs of Wales, one needs to go back to the 13th Century, and uncover the story of Gwenllian. |
| Tywysoges Cymru Nid tywysoges nodweddiadol mo Gwenllian – ni thriniwyd hi fel un ‘chwaith. Cafodd hi ei geni ym 1282, yn unig blentyn i Llywelyn ap Gruffudd ac Eleanor de Montfort, y llywiau olaf i deyrnasu yng Nghymru. Bu farw mam Gwenllian yn fuan ar ôl genedigaeth y ferch, tra berwai’r brwydro dros annibyniaeth Gymreig a ddygai fywyd ei thad yn yr un flwyddyn hefyd. | Princess of Wales Gwenllian was not a typical princess – nor was she treated like one. Born in 1282, she was the only child of Llywelyn ap Gruffudd and Eleanor de Montfort, the last sovereign royals of Wales. Gwenllian’s mother died shortly after childbirth, amid the fight for Welsh independence which also took the life of her father the same year. |
| Yn blentyn, cafodd Gwenllian ei rhoi o dan ofal ei hewythr, Dafydd ap Gruffudd, ond cafodd e’i ddal ac yn hytrach ei ddienyddio, a hithau’n ddim ond un oed. Wedyn, rhoddwyd y dywysoges ifanc o dan nawdd coron Lloegr. Dim ond yn ystod misoedd cyntaf ei bywyd y byddai Gwenllian yn byw yng ngwlad ei genedigaeth. | Baby Gwenllian was put under the protection of her uncle, Dafydd ap Gruffudd, but he was captured and later executed when she was just one year old. The young princess was then passed into the guardianship of the English crown. The first months of Gwenllian’s life were to be her only time residing in the country of her birth. |
| Pan oedd hi’n groten, fe dalodd y Brenin Edward y 1af y cyfanswm o £20 y flwyddyn i Sempringham, lleiandy yn Swydd Lincoln, i guddio Gwenllian rhag golwg, ac, yn fwyaf pwysig, i’w chadw hi’n ddietifedd. Deallodd y brenin pe bai hi’n esgor ar etifedd, byddai teitl Tywysog Cymru mewn dadl. | When she was a toddler, King Edward I paid Sempringham, a convent in Lincolnshire, the grand sum of £20 a year to keep Gwenllian hidden from view and, most importantly, childless. The king understood that if she produced an heir, then the title of the Prince of Wales would be in dispute. |
| Yn ofalus y dewisodd Edward Sempringham. Nid dim ond lleiandy oedd e, ond ar ben hynny, un a berthynai i Urdd Gilbert, sect seciwlar a gadwai ei hun ar wahân i’r byd. | Edward’s choice of Sempringham was a careful one: it was not just a convent, it was of the Gilbertine Order, a secular sect that kept itself isolated from the world. |
| Daeth Gwenllian yn gysgod a dim ond pan fyddai reidrwydd y câi hi ei hatgyfodi -- pryd bynnag yr oedd angen arian ar y lleiandy, er enghraifft. Fe fyddai’r Brenin Edward y 1af yn atgoffa’r Pab am y fenyw roedd Sempringham yn ei gwarchod – er y byddai’n fwy priodol dweud ei bod yn garcharor. | Gwenllian became a shadow only to be resurrected during great need – when the convent needed money, for example. King Edward I would remind the Pope who Sempringham was a guardian of – although the more appropriate word would have been prisoner. |
| Bu Gwenllian fyw nes iddi gyrraedd ei 54 oed. Dim ond ychydig rydym ni’n ei wybod am ei phersonoliaeth, neu hyd yn oed am ei gwedd hi. Doedd hi ddim yn gwybod ei henw cywir ei hun hyd yn oed: mae cofnodion y priordy’n ei rhestru hi fel ‘Wencilian’ tra oedd hi’n defnyddio’r llofnod ‘Wentliane’ – a llygredigaethau Saesneg yr ynganiad cywir ydyn nhw ill dau. Un o golledigion Cymru ydy hi, wedi’i chladdu yn anialdir Lloegr, bell oddi cartref. | Gwenllian lived until the age of 54. Little is known of her personality and even her appearance. She didn’t even know her true name: priory records have her listed as “Wencilian” while she used the signature “Wentliane” – both English corruptions of the correct pronunciation. She is a lost figure of Wales, buried in the wilderness of England, far from home. |
| Hanes wedi’i golli Ni lwyddodd cynllun Edward y 1af o ran Gwenllian yn llwyr, fodd bynnag. Er nad hanes Chymru na Lloegr sy’n ei chrybwyll hi lawer erbyn hyn, mae atgof y dywysoges golledig o Gymru wedi llwyddo i oroesi, yn rhannol o ganlyniad i grŵp anarferol o gynghreiriaid, sef, beirdd. | Lost history Edward I’s plans for Gwenllian did not succeed entirely, however. Though little mention is to be found now in the history of either Wales or Britain, the memory of the lost Welsh princess has managed to survive, partly thanks to an unusual group of allies: poets. |
| Ychydig bach a ysgrifennwyd am Gwenllian tra oedd hi’n cael ei chuddio. Wedi’r cwbl, gan mwyaf roedd beirdd Cymru yn y Canol Oesoedd yn gwneud â chadw atgof y brenin yn fyw, nid atgof gwraig ddibwys. Ond, fe oroesai eiliwiau ei hanes, diolch i glerddynion. | Very little was written about Gwenllian during her imprisonment, after all the poets of medieval Wales were mostly concerned with preserving the memory of the king, and not that of a mere woman. But glimmers of her story lived on thanks to wandering bards. |
| Mae beirdd Cymraeg wedi dal i gadw ei chof hi’n fyw yn yr oes fodern. Ym 1997 yr adfywiwyd hanes Gwenllian pan ddewisodd y Brifwyl hi fel ei thema y flwyddyn honno – ac wrth gwrs, yr ŵyl fwyaf o ran cerddoriaeth a barddoniaeth yn Ewrop yw’r Eisteddfod Genedlaethol. Ers hynny dim ond wedi blodeuo mae ei dylanwad, gan ddadebru dychymig Cymru – ac o ganlyniad, mae’n sicr y bydd gwir dywysoges Cymru olaf yn dal i fyw o hyd. | Welsh poets have continued to preserve her memory into the modern age. In 1997, Gwenllian’s story was revived when the princess was chosen as the theme for that year’s National Eisteddfod – the largest music and poetry festival in Europe. Her influence has only blossomed since, reinvigorating Wales’s imagination – and so ensuring that the last true princess of Wales lives on. |
Ynom ni mae Gwenllïan, | Within us is Gwenllian, |
O Yn Sempringham gan Mererid Hopwood. |
|
Mwy am Princess Gwenllian |  |
Mae Patrick Jemmer wedi creu’r fersiwn Cymraeg i parallel.cymru / Patrick Jemmer has created the Welsh version for parallel.cymru
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Mae Bragdy’r Beirdd wedi bod yn cynnal nosweithiau poblogaidd ers 2011, lle mae beirdd yn perfformio eu gwaith i gynulleidfa Gymraeg Caerdydd. Yma, mae Osian Rhys Jones esbonio mwy… The Poet’s Brewery have been holding popular evenings since 2011, where poets perform their work to the Welsh language community of Cardiff. Here, Osian Rhys Jones]]>
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
Warning: Parameter 2 to qtranxf_postsFilter() expected to be a reference, value given in /home/parallel/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php on line 324
The Poet’s Brewery have been holding popular evenings since 2011, where poets perform their work to the Welsh language community of Cardiff. Here, Osian Rhys Jones explains more about it…
Beth sy’n digwydd mewn noson arferol?
Yn nosweithiau Bragdy’r Beirdd mae criw o feirdd yn darllen a pherfformio eu cerddi Cymraeg o flaen cynulleidfa. Gall y rhain fod yn gerddi doniol neu’n gerddi dwys. Yn aml iawn mae’r beirdd yn ymateb i faterion cyfoes a’r hyn sydd ar y newyddion. Ar hyn o bryd mae gweithgareddau yn ddigwydd ar y Columba Clwb.
Mae nifer o’r rhain yn rhan o griw sy’n cael eu galw yn ‘Beirdd y Bragdy’ – sef math o house band. Dros y blynyddoedd, mae criw ‘Beirdd y Bragdy’ wedi cynnwys beirdd cyffrous fel Rhys Iorwerth, Catrin Dafydd, Anni Llyn, Llyr Gwyn Lewis, Casia Wiliam, Gruffudd Owen, Gwennan Evans, Aron Pritchard, Gruffudd Antur ac Osian Rhys Jones.
Rydym ni hefyd yn gwahodd beirdd eraill i gymryd rhan fel gwesteion ac o bryd i’w gilydd byddwn ni’n gwahodd cerddorion neu fandiau i ganu caneuon i ni hefyd. Dros y blynyddoedd cawsom gwmni gwesteion fel Geraint Jarman, HMS Morris, Heather Jones, Ifor ap Glyn a llawer mwy.
Yn ystod y noson hefyd mae gwahoddiad i’r gynulleidfa gwblhau limrig. Ar ddiwedd y noson bydd beiriniadaeth ar y limrigau sy’n cael eu creu gan y gynulleidfa o’r meicroffon ar y darlleniad cyntaf – gan arwain at lot fawr o chwerthin!
Pam ddaeth y nosweithiau hyn i fod?
Dechreuodd y nosweithiau pan benderfynodd criw o feirdd ddod at ei gilydd i hybu barddoniaeth a chreu nosweithiau sy’n addas i’r criw o bobl ifanc – yn eu hugeiniau a’u tridegau (a rhai hyn wrth gwrs!) – sy’n byw ac yn gweithio yng Nghaerdydd.
Roeddem yn gobeithio rhoi naws tanddaearol i’r nosweithiau yn ogystal ag awyrgylch anffurfiol lle mae’r gynulleidfa yn teimlo fod eu cyfraniad nhw i’r noson hefyd yn bwysig.
Roedd yn bwysig i ni hefyd ein bod yn cynnal y nosweithiau mewn llefydd anarferol, neu lla na byddai pobl fel arfer yn disgwyl clywed y Gymraeg – heb son am glywed barddoniaeth Gymraeg!
Roedd y nosweithiau cynnar yn cael eu cynnal yn y Rockin’ Chair, Glan yr Afon, Caerdydd, lle roedd bwyd caribïaidd a chaniau o Red Stripe yn cael eu gwerthu. Mae’r Rockin’ Chair wedi cau erbyn hyn, ac ers hynny rydym wedi cynnal nosweithiau yn Canton Sports Bar ac yn Columba Club ar Heol Llandaf.
Pwy ddylai ddod i Bragdy’r Beirdd?
Mae Bragdy’r Beirdd yn agored i unrhyw un sy’n awyddus i brofi naws unigryw noson o farddoniaeth, chwerthin a cherddoriaeth yn Gymraeg. Mae cerddi amrywiol yn cael eu perfformio, ond prin iawn yw cerddi tywyll ac astrus. Felly mae ychydig bach o bopeth i apelio at bawb.
Pa nosweithiau sydd ar y gweill?
Ar nos Iau 7 Rhagfyr 2017 bydd y digwyddiad nesaf yn y Columba Club, Caerdydd. Y bardd gwadd fydd Dewi Prysor. Mae Dewi Prysor yn nofelydd ac yn fardd o fri – ac mae’n gwybod sut i gael pobl i chwerthin! Bydd Beirdd y Bragdy yno hefyd – a bydd cyfle i gystadlu yng nghystadleuaeth y limrig!
Gallwch weld llawer iawn o fideos o gerddi, a gweld manylion gigs y gorffennol ar wefan bragdyrbeirdd.com.
Mae Osian Rhys Jones yn un o sefydlwyr Bragdy’r Beirdd.
Mae Bragdy’r Beirdd yn agored i unrhyw un sy’n awyddus i brofi naws unigryw noson o farddoniaeth, chwerthin a cherddoriaeth yn Gymraeg.
Fersiwn Dwyieithog / Bilingual version
| Beth sy’n digwydd mewn noson arferol? Yn nosweithiau Bragdy’r Beirdd mae criw o feirdd yn darllen a pherfformio eu cerddi Cymraeg o flaen cynulleidfa. Gall y rhain fod yn gerddi doniol neu’n gerddi dwys. Yn aml iawn mae’r beirdd yn ymateb i faterion cyfoes a’r hyn sydd ar y newyddion. Ar hyn o bryd mae gweithgareddau yn ddigwydd ar y Columba Clwb. | What happens on a typical night? During the event, a group of poets will read and perform their Welsh poems in front of an audience. These can be light-hearted poems or more profound poems. Often, the poets are reacting to current affairs or any news. At the moment these events happen at the Columba Club in Cardiff. |
| Mae nifer o’r rhain yn rhan o griw sy’n cael eu galw yn ‘Beirdd y Bragdy’ - sef math o house band. Dros y blynyddoedd, mae criw ‘Beirdd y Bragdy’ wedi cynnwys beirdd cyffrous fel Rhys Iorwerth, Catrin Dafydd, Anni Llyn, Llyr Gwyn Lewis, Casia Wiliam, Gruffudd Owen, Gwennan Evans, Aron Pritchard, Gruffudd Antur ac Osian Rhys Jones. | A number of these poets are part of what we call ‘Beirdd y Bragdy’ - a play on the term house poets. Over the years these have included exciting poets such as Rhys Iorwerth, Catrin Dafydd, Anni Llyn, Llyr Gwyn Lewis, Casia Wiliam, Gruffudd Owen, Gwennan Evans, Aron Pritchard, Gruffudd Antur ac Osian Rhys Jones. |
| Rydym ni hefyd yn gwahodd beirdd eraill i gymryd rhan fel gwesteion ac o bryd i’w gilydd byddwn ni’n gwahodd cerddorion neu fandiau i ganu caneuon i ni hefyd. Dros y blynyddoedd cawsom gwmni gwesteion fel Geraint Jarman, HMS Morris, Heather Jones, Ifor ap Glyn a llawer mwy. | We also invite guest poets to take part every now and again and we even invite muscians or bands to sing for us also. Over the years we’ve had the company of Geraint Jarman, HMS Morris, Heather Jones, Ifor ap Glyn and many more. |
| Yn ystod y noson hefyd mae gwahoddiad i’r gynulleidfa gwblhau limrig. Ar ddiwedd y noson bydd beiriniadaeth ar y limrigau sy’n cael eu creu gan y gynulleidfa o’r meicroffon ar y darlleniad cyntaf - gan arwain at lot fawr o chwerthin! | During the evening there is also a challenge for audience members to complete a limerick. At the end of the night the audience’s limericks are judged at first reading from the mic - leading to a lot of laughs! |
| Pam ddaeth y nosweithiau hyn i fod? Dechreuodd y nosweithiau pan benderfynodd criw o feirdd ddod at ei gilydd i hybu barddoniaeth a chreu nosweithiau sy’n addas i’r criw o bobl ifanc - yn eu hugeiniau a’u tridegau (a rhai hyn wrth gwrs!) - sy’n byw ac yn gweithio yng Nghaerdydd. | Why were these poetry nights started? These nights started when a group of poets came together to promote poetry and create an event suitable for young people - in their twenties and thirties (and older of course!) - who live and work in Cardiff. |
| Roeddem yn gobeithio rhoi naws tanddaearol i’r nosweithiau yn ogystal ag awyrgylch anffurfiol lle mae’r gynulleidfa yn teimlo fod eu cyfraniad nhw i’r noson hefyd yn bwysig. | We hoped to give the events an underground feel as well as an informal atmosphere where the audience feel that their participation in the evening is also important. |
| Roedd yn bwysig i ni hefyd ein bod yn cynnal y nosweithiau mewn llefydd anarferol, neu lla na byddai pobl fel arfer yn disgwyl clywed y Gymraeg - heb son am glywed barddoniaeth Gymraeg! | It was important for us to put these events on in unusual places, where people might not expect to hear the Welsh language - never mind Welsh language poetry! |
| Roedd y nosweithiau cynnar yn cael eu cynnal yn y Rockin’ Chair, Glan yr Afon, Caerdydd, lle roedd bwyd caribïaidd a chaniau o Red Stripe yn cael eu gwerthu. Mae’r Rockin’ Chair wedi cau erbyn hyn, ac ers hynny rydym wedi cynnal nosweithiau yn Canton Sports Bar ac yn Columba Club ar Heol Llandaf. | These early events were held at the Rockin’ Chair in Riverside, where Carribean food and cans of Red Stripe were served. Rockin’ Chair is closed now, and since then we have held Bragdy’r Beirdd at Canton Sports Bar ad Columba Club on Llandaff Road. |
| Pwy ddylai ddod i Bragdy’r Beirdd? Mae Bragdy’r Beirdd yn agored i unrhyw un sy’n awyddus i brofi naws unigryw noson o farddoniaeth, chwerthin a cherddoriaeth yn Gymraeg. | Who should come to Bragdy’r Beirdd? Bragdy’r Beirdd is open to anyone who is keen to experience the unique atmosphere of poetry, laughter and music in Welsh. |
| Mae cerddi amrywiol yn cael eu perfformio, ond prin iawn yw cerddi tywyll ac astrus. Felly mae ychydig bach o bopeth i apelio at bawb. | Various poems are performed, but there are very few dark or difficult poems. There should be something to appeal to everyone. |
| Pa nosweithiau sydd ar y gweill? Ar nos Iau 7 Rhagfyr 2017 bydd y digwyddiad nesaf yn y Columba Club, Caerdydd. Y bardd gwadd fydd Dewi Prysor. Mae Dewi Prysor yn nofelydd ac yn fardd o fri - ac mae’n gwybod sut i gael pobl i chwerthin! Bydd Beirdd y Bragdy yno hefyd - a bydd cyfle i gystadlu yng nghystadleuaeth y limrig! | What events are coming up? The next event will be held at the Columba Club on Thursday 7 December 2017. The invited poet will be Dewi Prysor. Dewi is a renowned novelist and poet who knows how to make people laugh! Beirdd y Bragdy will also be there - and there will be the opportunity to compete is the limerick competition! |
| Gallwch weld llawer iawn o fideos o gerddi, a gweld manylion gigs y gorffennol ar wefan bragdyrbeirdd.com. Mae Osian Rhys Jones yn un o sefydlwyr Bragdy’r Beirdd. | You can see various videos of poems and see details of gigs on our website bragdyrbeirdd.com. Osian Rhys Jones is one of the founders of Bragdy’r Beirdd. |
bragdyrbeirdd.com / BragdyrBeirdd
The Old Red Tongue is a major anthology of over 300 Welsh texts – poems, plays, memoirs, essays, extracts from novels and short stories, hymns, eulogies, elegies, medieval prose, political and theological commentaries – from nearly 200 writers covering every period from the 6th century to the present day. As well as being a comprehensive anthology, it is unique in that every item has an English translation plus an introduction to the author and context. It is a perfect introduction to Welsh literature for parallel.cymru readers. Here, Gwyn Griffiths, one of the co-editors, describes the project, an overview of its scope and how it came to be brought to life.
Yn anffodus mae Gwyn a Meic wedi huno bellach, ond dysgwyr Cymraeg, ac mewn gwirionedd pawb sydd â diddordeb o unrhyw fath mewn llenyddiaeth Gymraeg, a fydd wastad yn ddiolchgar iddynt am y detholiad dwyieithog ardderchog hwn. Roeddem yn sefyll y tu allan, gan dybio, ac fe’n gwahoddasant i mewn a rhoi inni’r allweddi i lawer o ddrysau.
Gwyn and Meic have now sadly passed on, but Welsh learners, and indeed anyone with any kind of interest in Welsh literature, will always be grateful to them for this wonderful dual-language anthology. We stood outside, wondering, and they invited us in and gave us the keys to many doors.
Er cof am Meic Stephens, 1938 – 2018 & Gwyn Griffiths, 1941 – 2018
| Roedd yr The Old Red Tongue yn brosiect uchelgeisiol a gymerodd tua phedair blynedd i’w gwblhau. I wlad fach gydag iaith na fu ganddi erioed fwy na miliwn o siaradwyr mae iddi draddodiad llenyddol rhyfeddol gyfoethog. Bûm yn gyd-olygydd cyfrol gyntaf cyfres Francis Boutle o antholegau o ieithoedd lleiafrifol Ewrop – sef y flodeugerdd Lydaweg, The Turn of the Ermine. Hon sefydlodd y patrwm i’r antholegau eraill. Cymerais ddiddordeb yn y cyfrolau ddaeth wedyn – Manaweg, Galego, Malteg, Ocsitaneg ac yn y blaen – a’r un pryd cawn fy atgoffa gan y cyhoeddwr ei bod yn hen bryd i’r Gymraeg gael ei lle yn y gyfres. | The Old Red Tongue was an ambitious project that took four years to complete. For a small country with a language that may never have been spoken by more than a million people it has a phenomenally rich literary tradition. I was joint editor of the first volume in the Francis Boutle series of anthologies from Europe’s lesser used languages – the Breton anthology, The Turn of the Ermine. This became a template for the other anthologies. I took an interest in those ensuing volumes – Manx, Galician, Maltese, Occitan and so on – while being reminded from time to time by the publisher that the Welsh language deserved an anthology. |
| Cytunais, ond roeddwn i’n ymwybodol ei fod yn brosiect brawychus. Roedd y Gymraeg yn wahanol i’r lleill – ag eithrio Ocsitaneg efallai – gan fod iddi gymaint o gyfoeth a byddai’r dewisiadau’n anodd. Ffenest siop fyddai’r Old Red Tongue i’n traddodiad llenyddol, ond gyda’r cynllun o gyflwyniadau Saesneg, testun gwreiddiol a chyfieithiad o’r testun hwnnw, byddai yma olwg o hanes Cymru hefyd. Golwg weithiau’n wahanol i’r hyn yr ydym yn gyfarwydd ag e, a weithiau’n cynnig gwybodaeth anghyfarwydd i’r darllenydd cyffredin. | I agreed, but I knew that it was a terrifying project. Welsh was different from the others – with the exception, perhaps, of Occitan – in that it had an embarrassment of riches and difficult choices would have to be made. The Old Red Tongue would be a shop window to our literary tradition, but with its format of English introductions, original text followed by a translation of that text we had the opportunity to present a view of Welsh history, too. A view that is sometimes different from what we may be familiar with, and sometimes offering information unfamiliar to the ordinary reader. |
| Ased mwyaf y prosiect oedd Meic Stephens. Mae ei wybodaeth o lenyddiaeth Cymru’n rhyfeddod ac y mae ei lyfrgell enfawr, wedi’i threfnu’n ofalus, bron cyn bwysiced. Yn ogystal, roedd gennym Clive Boutle o gwmni cyhoeddi Francis Boutle, gŵr amyneddgar, llawn hiwmor a brwdfrydedd i’n tywys a’n hannog i ben y daith. | The greatest asset for the project was Meic Stephens. His knowledge is formidable and his vast, carefully catalogued library equally important. Added to that we had Clive Boutle of Francis Boutle Publishers, whose patience, good humour and enthusiasm saw us through to the end. |
| Caf fy synnu’n aml fod Cymry, hyd yn oed, yn anwybodus ynglŷn ag oed yr iaith Gymraeg a bod y farddoniaeth gynharaf ynddi wedi’i ysgrifennu yn yr ‘Hen Ogledd’ gan Aneirin a Taliesin oddeutu’r 5ed a’r 6ed ganrif. Dilynwyd hynny gan gorff o farddoniaeth a ysgrifennwyd yn yr hyn sydd bellach yn Orllewin Canolbarth Lloegr, gweithiau a briodolir i Lywarch Hen, a chylch ‘Heledd’ o gerddi. Os, fel yr ydym yn ei amau, yr ysgrifennwyd cerddi ‘Heledd’, sy’n galaru’r golled a dinistr Neuadd Cynddylan, gan ferch, yna yn y Gymraeg y cafwyd y farddoniaeth gynharaf gan ferch mewn unrhyw iaith Ewropeaidd sy’n parhau i gael ei siarad heddiw. | I am often surprised that people even within Wales don’t know that the Welsh language is very old and that the earliest Welsh poetry was written in the ‘Old North’ of Scotland and England by Aneirin and Taliesin around the 5th and 6th centuries. That was followed by a body of poetry written in what is today the West Midlands of England, some of it attributed to Llywarch Hen, and the ‘Heledd’ cycle. If, as we suspect, the ‘Heledd’ poems grieving the loss and devastation of the Hall of Cynddylan were written by a woman then the Welsh language has the oldest poetry written by a woman in any living European language. |
| Roedd i’r bardd le pwysig yn llysoedd brenhinoedd a thywysogion Cymru, fel ag yr oedd gan y Trwbadwriaid yn llysoedd de Ffrainc, y Sgald yn Norwy ac Ynys yr Iâ a beirdd Iwerddon. | The poet played an important role in the courts of the Welsh kings and princes, much like that of the Troubadours in the courts of southern France, the Skald poets of Norway and Iceland and the Irish poets. |
| Nod yr Old Red Tongue yw cyflwyno naws a blas yr hyn sydd orau mewn llenyddiaeth Gymraeg, o’r cyfnod cynnar i ddatblygiadau gwych heddiw. Yn unigryw ymhlith antholegau o lenyddiaeth Gymraeg mewn cyfieithiad, mae’n cynnwys rhyddiaith yn ogystal â barddoniaeth. | The Old Red Tongue has aimed to give a taste of all that is best in Welsh language literature, from the very earliest times to the flourishing renaissance of today. Unique among anthologies of Welsh language literature in translation, it includes prose as well as poetry. |
| Mae Beirdd y Tywysogion a Beirdd yr Uchelwyr yn rhoi cipolwg o fywyd yn y cyfnodau cyffrous a pheryglus hynny. Mae Dafydd ap Gwilym yn cael y sylw haeddiannol un o feirdd mwyaf Ewrop ei gyfnod. Ysgrifennodd Iolo Goch yn ystod cyfnod cynnar Owain Glyndwr, ac mae gennym feirdd yn ysgrifennu tra ar ffo wedi diwedd gwrthryfel Owain Glyndwr. Mae yma feirdd a ganmolodd y Tuduriaid ac a fu’n allweddol i achos y Tuduriaid, a rhai a surodd wrth y Tuduriaid. | The Poets of the Princes and the Poets of the Gentry give insight into what life was like in those turbulent times. Dafydd ap Gwilym gets all the attention due to one of Europe’s greatest poets of his time. Iolo Goch wrote in the time of Owain Glyndwr, and we have poets who wrote while in hiding after the Owain Glyndwr uprising had burned itself out. We have poets who wrote in praise of the Tudors and were vital to the Tudor cause, and those who became disillusioned with the Tudors. |
| Yn gefndir i’r cerddi hyn y mae datblygiad y ffurf ryfeddol hwnnw o ganu caeth – y gynghanedd. Nodwedd o draddodiad barddol gogledd Ewrop yw cyflythreniad ac y mae odl fewnol yn nodwedd bwysig o farddoniaeth trwbadwriaid de Ewrop. Ai cyfuniad o’r ddau draddodiad yna roddodd i ni berffeithrwydd cymhleth a swynol y gynghanedd. Ai dylanwadau allanol roddodd gychwyn i ddatblygiad y gynghanedd? | A background to these poems is poetic embellishments such as alliteration – a feature of the northern European poetic tradition – and internal rhyme – a feature of the poetry of the southern troubadours evolving into the intricate and the musical perfection of cynghanedd. Were there external influences on the development of cynghanedd? |
| Mae rheswm dros gredu i draddodiad llenyddol Cymru greu argraff ar y Normaniaid. Awgrymodd W. J. Gruffydd na fyddai’r Mabinogi wedi goroesi i’n dyddiau ni, oni bai am chwaeth dda’r Normaniaid. Awgrymodd Bobi Jones y gallai ffynonellau’r Tair Rhamant – Peredur / Perceval, Iarlles y Ffynnon / Owein neu The Lady of the Fountain, a Geraint fab Erbin fod wedi dablygu yr un pryd yn y Gymraeg a’r Ffrangeg mewn cymdeithas ddwyieithog. | There is reason to believe that the Normans were impressed by the literary tradition of Wales. W. J. Gruffydd suggested that the Mabinogi may not have come down to us today were it not for the good taste of the Normans. Bobi Jones suggested that the sources of the Three Romances – Peredur / Perceval, Iarlles y Ffynnon / Owein or the Lady of the Fountain, and Geraint son of Erbin may have evolved simultaneously in Welsh and French in a bilingual society. |
| Mentrwyd cynnwys ambell gyfieithiad – ceir dau ddarn byr o gyfieithiadau o’r Beibl sy’n hŷn na William Morgan a cheir darn byr o gyfieithiad gorchestol William Morgan oherwydd ei ddylanwad mawr ar yr iaith lenyddol Gymraeg. Rydyn ni wedi cynnwys Ystorya Trystan ac Esyllt, stori Gymraeg mewn cerdd a rhyddiaith sy’n annhebyg i stori Trystan ac Esyllt fel yr ydym ni’n gyfarwydd â hi. Ceir darnau o gynghorion Meddygon Myddfai, sy’n awgrymu cysylltiadau meddyginiaethol ledled Ewrop. Ceir darn o Historia Gruffudd vab Kenan sy’n disgrifio Brwydr Mynydd Carn. | In prose we included translations from other languages – there are two short snippets of translations of the Bible into Welsh pre-dating William Morgan. There is a short extract from William Morgan’s magisterial translation of the Bible, because of its huge influence on literary Welsh. We have included Ystorya Trystan ac Esyllt, a Welsh tale in prose and verse that bears little resemblance to the story of Trystan and Esyllt as we know it. There are extracts from the Physicians of Myddfai, who must have been part of some pan-European medicinal tradition. There is an extract from Historia Gruffudd vab Kenan, about the Battle of Mynydd Carn. |
| Ni ddylid anghofio rhai o ddisgynyddion y rheini a ddaeth i Gymru yn sgil y Normaniaid. Daethant i ysbeilio, ond daethant o hyd i draddodiad llenyddol y daeth rhai ohonynt i’w fwynhau a daeth rhai o’u disgynyddion yn well Cymry na’r Cymry eu hunain. William Salesbury, er enghraifft, a sylweddolodd bwysigrwydd y wasg argraffu ac onibai amdano ef mae’n debygol na fyddai’r iaith Gymraeg wedi goroesi i’n dyddiau ni. Mae ei ddatganiad yn ei gyflwyniad i’r diarhebion Cymraeg a gasglwyd gan Gruffydd Hiraethog yn faniffesto dros oroesiad yr iaith, yn apêl i’w chyweirio a’i pherffeithio i’w gwneud yn gymwys ar gyfer pob defnydd a phob pwnc. Mae Gruffydd Robert Milan yma, Sion Dafydd Rhys, Cyflwyniad Richard Davies i gyfieithiad William Salesbury o’r Testament Newydd. Syniadau Dyneiddiol cain mewn rhyddiaith ardderchog... | Let us not forget some of the descendants of those who came in the wake of the Normans. They came to plunder, but found a literary tradition which some came to enjoy and their descendants became better Welshmen than the Welsh themselves. William Salesbury, for example, who realised the importance of the printing press and without whom the Welsh language may not have survived to this day. His preface to the Welsh proverbs collected by Gruffydd Hiraethog is a manifesto for the survival of the language, an appeal to repair and perfect the language to make it suitable for all uses and all subjects. Gruffydd Robert Milan is here, Sion Dafydd Rhys, Richard Davies’s Introduction to Wiliam Salesbury’s translation of the New Testament. Fine Humanist ideas in splendid prose... |
| Awn rhagom drwy’r canrifoedd yng nghwmni Morgan Llwyd, Elis Wyn, y Ficer Rhys Prichard at yr emynwyr mawr, Williams Pantycelyn ac Ann Griffiths. Wedyn daeth radicaliaid a heddychwyr 19eg ganrif – Samuel Roberts, Gwilym Hiraethog a Henry Richard. Yn yr 20fed ganrif gwelwyd adfywiad rhyfeddol a adlewyrchir yn y ffaith bod hanner y llyfr wedi’i neilltuo i’r ganrif honno. T. Gwynn Jones, O. M. Edwards, Saunders Lewis, Waldo Williams, Gwenallt, Parry-Williams, Williams Parry – mae’n rhestr ddiddiwedd. | And on through the centuries with Morgan Llwyd, Elis Wyn, the Vicar Rhys Prichard to the great hymn writers, Williams Pantycelyn and Ann Griffiths. The hymn writers and the Revivals were followed by the radical writers and pacifists of the 19th century – Samuel Roberts, Gwilym Hiraethog and Henry Richard. The 20th century saw an astonishing renaissance which is reflected in the fact that half the book is devoted to that century. T. Gwynn Jones, O. M. Edwards, Saunders Lewis, Waldo Williams, Gwenallt, Parry-Williams, Williams Parry – it is an endless list. |
| Lle mae cyfieithiadau da yn bodoli fe’u defnyddiwyd. Y tri meistr mwyaf diwyd o gyfieithwyr o’r Gymraeg i’r Saesneg yn yr 20fed ganrif oedd Gwyn Williams, Tony Conran a Joseph Clancy. Ychwanegaf enw Meic Stephens at y tri nodedig yna am ei gyfraniad enfawr fel cyfieithydd llawer o awduron yr 20fed ganrif, yn eu plith Saunders Lewis, Islwyn Ffowc Elis a Rhydwen Williams. Yr ydym wedi cynnwys cyfieithiadau gan eraill, y cynharaf mae’n debyg oedd Ieuan Brydydd Hir yn y 18fed ganrif. Roeddent yn bwysig er mwyn i’r darllenydd gael blas o gyfieithiadau o ganrifoedd eraill. | Where fine translations exist they have been used. The three masters of translations from Welsh into English in the 20th century were Gwyn Williams, Tony Conran and Joseph Clancy. I shall add the name of Meic Stephens to that distinguished trio for his huge contribution as translator of many of our 20th century writers including Saunders Lewis, Islwyn Ffowc Elis and Rhydwen Williams. We have included translations by others, the earliest I think was Ieuan Brydydd Hir in the 18th century. We thought it important that readers should have a taste of translations from other centuries. |
| Ac eithrio rhai testunau Lladin, yn arbennig er mwyn bwrw golwg ar hanes cynnar yr Eglwys Geltaidd, ac ychydig o ddarnau byr gan Gildas, Nennius, Sieffre o Fynwy a Gerallt Gymro, rydym wedi osgoi cynnwys testunau o unrhyw iaith heblaw’r Gymraeg. | With the exception of some Latin texts notably those casting light on the history of the Celtic Church, and a few short extracts from Gildas, Nennius, Geoffrey of Monmouth and Gerald of Wales we have avoided including texts from any other language but Welsh. |
| Gwyn Griffiths, mis Tachwedd 2017. | Gwyn Griffiths, November 2017. |
Nod yr Old Red Tongue yw cyflwyno naws a blas yr hyn sydd orau mewn llenyddiaeth Gymraeg, o’r cyfnod cynnar i ddatblygiadau gwych heddiw.
Cyhoeddir The Old Red Tongue (golygyddion: Gwyn Griffiths a Meic Stephens) gan Francis Boutle, Llundain, pris £30
The Old Red Tongue (editors: Gwyn Griffiths and Meic Stephens) is published by Francis Boutle, London, price £30.
Gwyn Griffiths (ar y chwith) a Meic Stephens (ar y dde).
Rhestr o gynnwys / List of contents
The Celtic Church and the Age of Saints
Anonymous:
Liber Landavensis/Lyvr Teilo
Rhygyfarch:
Buchedd Dewi/Life of St David
The Chroniclers
Gildas:
De Excidio Britanniae/On the destruction of Britain
Nennius:
Historia Brittonum/History of the Britons
Early poetry
Aneirin:
Y Gododdin/The Gododdin
Taliesin:
I Urien Rheged/In praise of Urien Rheged
Gweith Argoet Llwyfein/The Battle of Argoed Llwyfain
Anonymous:
Claf Abercuawg/The Leper of Aber Cuawg
Anonymous
Galargan Llywarch Hen/The Complaint in Old Age
Anonymous:
Stafell Gynddylan/ The Hall of Cynddylan
Eryr Pengwern/The Eagle of Pengwern
Englynion y Beddau/Stanzas of the Graves
Anonymous:
Armes Prydein/The Prophecy of Britain
Anonymous:
Peis Dinogad/Song for a Small Boy
Anonymous:
Preidau Annwn/The Spoils of Annwn
Anonymous:
Moliant Dinbych Penfro/Praise of Tenby
Anonymous:
Tristwch yn y Gwanwyn/Sadness in Springtime
Anonymous:
Gogoneduac Argluit/Benediction
Anonymous
Boddi Maes Gwyddneu/The Drowning of Maes Gwyddno
Anonymous:
Gwirebau/Gnomic Stanzas
Triads of the Isle of Britain
Anonymous:
Enweu Ynys Prydein/Names for the Isle of Britain
Detholiad o Drioedd/A selection of Triads
Trioedd y Meirch/Triads of Horses
Pedwar Marchog ar Hugain Llys Arthur/The Twenty-four Knights of Arthur’s Court
Variations on the Triads
Medieval Prose
Anonymous:
Pedair Cainc y Mabinogi/The Four Branches of the Mabinogi
Anonymous:
Y Tair Rhamant/The Three Romances
Anonymous:
Trystan ac Esyllt/Trystan and Esyllt
Geoffrey of Monmouth:
Historia Regum Britanniae/A History of the Kings of Britain
Gerald of Wales:
Itinerarium Kambriae/Itinerary through Wales
Descriptio Kambriae/Description of Wales
Anonymous:
The Laws of Hywel Dda
Anonymous:
Early translations of the Bible
Meddygon Myddfai/The Physicians of Myddfai
Brwydr Mynydd Carn/The Battle of Mynydd Carn
Poets of the Princes
The Bardic Order
A note on cynghanedd
Meilyr Brydydd:
Marwysgafyn veilyr brydyt/Deathbed poem
Owain Cyfeiliog:
Hirlas Owain/Owain’s Drinking Horn
Gwalchmai ap Meilyr:
Arwyrain Owain Gwynedd/The Battle of Tâl Moelfre
Hywel ab Owain Gwynedd:
Gorhoffet/Exultation
Cynddelw Brydydd Mawr:
Maruned Madawc fil Maredut/Lament for Madawg ap Maredudd
Peryf ap Cedifor:
Marwnad Hywel ab Owain Gwynedd/Lament for Hywel ab Owain Gwynedd
Einion ap Gwalchmai:
I Nest ferch Hywel/Lament for Nest
Madog ap Gwallter:
I Grist/The Nativity
Gruffudd ab yr Ynad Coch:
Marwnad Llywelyn ap Gruffudd/Lament for Llywelyn ap Gruffudd
Gruffudd ap Dafydd ap Tudur:
I Ferch/To a Girl
Dafydd ap Gwilym
Offeren y Llwyn/The Woodland Mass
Y Deildy/The House of Leaves
Y Bardd a’r Brawd Llwyd/The Poet and the Grey Friar
Merched Llanbadarn/The Girls of Llanbadarn
Y Gwynt/The Wind
Trafferth mewn Tafarn/In a Tavern
Cywydd y Gal/Reproach to his Penis
Poets of the Gentry
Gruffudd Gryg:
Yr Ywen uwchben bedd Dafydd ap Gwilym/The Yew Tree (above Dafydd ap Gwilym’s grave)
Llywelyn Goch ap Meurig Hen:
Marwnad Lleucu Llwyd/Lament for Lleucu Llwyd
Dafydd Bach ap Madog Wladaidd (Sypyn Cyfeiliog):
Croeso mewn llys/Welcome at a great house
Iolo Goch:
I Syr Hywel y Fwyall/To Sir Hywel of the Axe
Cywydd y Llafurwr/The Ploughman
Llys Owain Glyndŵr/Owain Glyndŵr’s Court at Sycharth
Gruffudd Llwyd ap Dafydd ab Einion Llygliw:
I Owain Glyndŵr/To Owain Glyndŵr
Llywelyn ap Moel y Pantri:
I frwydr Waun Gaseg/The Battle of Waun Gaseg
Rhys Goch Eryri:
I’r Llwynog/To the Fox
Ieuan Tew:
Kowydd i’r Herwyr/Cywydd to the Outlaws
Dafydd Nanmor:
Marwnad Merch/Lament for Gwen
Siôn Cent:
I Wagedd ac Oferedd y Byd/The Vanity of the World
Ieuan ap Gruffydd Leiaf:
Dafydd ap Siencyn/To Dafydd ap Siencyn
Tudur Penllyn:
Cywydd Moliant i Ddafydd ap Siencyn/In Praise of Dafydd ap Siencyn
I Saison Flint/The Englishmen of Flint
Dafydd Llwyd ap Llywelyn ap Gruffudd:
Cywydd i’r Brenin Richard/Cywydd to King Richard
Cywydd i’r Brenin Harri’r Seithfed/Cywydd to King Henry VII
Guto’r Glyn:
Moliant i Fathau Goch o Faelor/In Praise of Matthew Gough of Maelor
Moliant i Syr Rhisiart Gethin/In praise of Sir Richard Gethin
Cywydd Gofyn am Gorn Hela/A Cywydd to request a Hunting Horn
Marwnad i Lywelyn ab y Moel/Lament for Llywelyn ab y Moel
Robert ap Gruffudd Leia:
Cywydd i Galais a’i Milwyr/Cywydd to Calais and its Soldiers
Dafydd ab Edmwnd:
I Wallt Merch/To a Girl’s Hair
Marwnad Siôn Eos/Lament for Siôn Eos
Tudur Aled:
I Ofyn March/To ask for a Stallion
Cywydd cymod/A Plea for Peace
Lewys Glyn Cothi (Llywelyn y Glyn):
Marwnad Siôn y Glyn/Lament for Siôn y Glyn
Dychan i Wŷr Gaer/Satire on the Men of Chester
Gwerful Mechain:
Cywydd y Cedor/The Female Genitals
Llywelyn ap Hywel:
Cwyn yn erbyn Harri VII/Complaint to Henry VII
The 16th and 17th centuries
Anonymous:
Coed Glyn Cynon/The Woods of Cynon
Richard Davies:
Rhagait i Gyfieith/Preface to William Salesbury’s translation of the New Testament
John Prys:
Yn y Llyvyr hwnn…/In this Book…
Lewys Morgannwg:
Cywydd Illtud Sant/Cywydd to St. Illtud
Awdl Foliant i Lleision, Abad Nedd/Ode in praise of Lleision, Abbot of Neath
Moliant Mair o Ben-rhys/In Praise of the Virgin Mary of Pen-rhys
William Salesbury:
Oll Synnwr y Pen Kembero Ygyd/All the Wisdom in a Welshman’s Head
Siôn Tudur:
Cywydd i’r Beirdd/Warning to the Poets
Gruffydd Robert:
Dosbarth byrr…/A Short Petition…
Siôn Dafydd Rhys (John Davies):
Cambrobrytannicae Cymraeccaeve Linguae Institutiones et Rudimenta/The Principles and Essence of the Welsh Language
Edmwnd Prys:
Balet Cymraeg/A Welsh Ballad
William Morgan:
Psalm Dafydd/The Twenty-third Psalm
Rhys Prichard (Yr Hen Ficer):
Dyledswydd Plant i’w Rhieni/The Duty of Children to their Parents
Awn i Fethlem/Let us go to Bethlehem
Wiliam Phylip:
Ffarwel i Hendre Fechan/A Leave-taking
Wiliam Cynwal:
O Blaid y Gwragedd/In Defence of Woman
Morgan Llwyd:
Llyfr y Tri Aderyn/Book of the three birds
Huw Morus (Eos Ceiriog):
I Hyfawl Rian/In Praise of a Girl
Anonymous:
Stanzas for the harp
The 18th century
Ellis Wynne:
Gweledigaetheu y Bardd Cwsc/Vision of the World
Lewis Morris (Llywelyn Ddu o Fôn):
Cywydd y Rhew a’r Eira/Poem of the Frost and Snow
Caniad y Gog i Feirionnydd/The Cuckoo’s Song for Meirionnydd
Dafydd Jones:
Mae plant y byd yn holi/Men of the world are asking
Morgan Rhys :
Beth sydd imi yn y byd?/What have I in all my life?
Pan sycho’r moroedd dyfnion maith/When oceans vast their depths reveal
Pantycelyn (William Williams):
Arglwydd, arwain trwy’r anialwch/Guide Me, O Thou Great Jehovah
Rwy’n edrych dros y bryniau pell/I look across the distant hills
Pererin wyf mewn anial dir/Pilgrim
Mi dafla’ ’maich oddi ar fy ngwar/I’ll throw my burden from my back
Dafydd Wiliam:
Yn y dyfroedd mawr a’r tonnau/In the waves and mighty waters
Goronwy Owen (Goronwy Ddu o Fôn):
Unig Ferch y Bardd/The Poet’s Only Daughter
Cywydd y Farn Fawr/Domesday
Evan Evans (Ieuan Fardd, Ieuan Brydydd Hir):
Llys Ifor Hael/The Hall of Ifor Hael
Twm o’r Nan (Thomas Edwards):
Cyfoeth a Thlodi/Riches and Poverty
Iolo Morganwg (Edward Williams):
Cywydd i Yrru yr Haf i Annerch Morganwg/To Send the Summer to Address Glamorgan
Cân y Fronfraith/Song of the Thrush
Hugh Jones:
O! tyn y gorchudd yn y mynydd hyn/O pull aside the veil
Thomas William Bethesda’r Fro:
’Rwyf innau’n un o’r lliaws mawr/I also, like so many more
David Charles:
Rhagluniaeth fawr y nef/Great providence of heaven
Mae ffrydiau’n gorfoledd yn tarddu/From life’s dreary desert ascending
Jac Glan-y-gors (John Jones):
Seren tan Gwmwl/The Morning Star of Liberty
Pedr Fardd (Peter Jones):
Cyn llunio’r byd, cyn lledu’r nefoedd wen/Far before time, beyond creation’s dawn
Ann Griffiths:
Er mai gwbwl groes i nattur/Though altogether against nature
Wele’n sefyll rhwng y myrtwydd/There he stands between the myrtles
O am gael ffydd i edrych/O to have faith to look
The 19th century
Ieuan Glan Geirionydd (Evan Evans):
Ysgoldy Rhad Llanrwst/The Free School-house, Llanrwst
Alun (John Blackwell):
Cathl i’r Eos/Song to the Nightingale
Samuel Roberts (S.R.):
Credo Heddychwr/A Pacifist’s Credo
Eben Fardd (Ebenezer Thomas):
Dinistr Jerusalem/Jerusalem destroyed
Gwilym Hiraethog (William Rees):
Llythyr ’Rhen Ffarmwr/To the Editors of Yr Amserau
Cariad fel y moroedd/Love vast as the ocean
Ieuan ap Iago (Evan James):
Hen Wlad fy Nhadau/Land of my Fathers
Lewis Edwards:
Barddoniaeth y Cymry/The Poetry of the Welsh
Llenyddiaeth a Gwyddiant/Literature and Science
Talhaiarn (John Jones):
Plygeingân/A Morning Song
Henry Richard:
Echryslonrwydd Rhyfel/The Atrocity of War
R. J. Derfel:
Pethau a wnawn pe gallwn/What I would do if I could
Cyhoeddi yn y Gymraeg/Welsh publishing
Glasynys (Owen Wynne Jones):
Noson yn yr Hafod/A Merry Evening at the Hafod
Islwyn (William Thomas):
Y Storm/The Storm
Gwel, uwchlaw cymylau amser/Hymn
John Ceiriog Hughes:
Alun Mabon
Nant y Mynydd/Mountain Brook
Daniel Owen:
Wil Bryan ar y Seiat/Will Bryan on the Fellowship
Dydd o Brofedigaeth/Day of Tribulation
Glanffrwd (William Thomas):
Guto Nythbran/A Champion Runner
Emrys ap Iwan (Robert Ambrose Jones):
Breuddwyd Pabydd wrth ei Ewyllys/A Catholic’s Dream
Homiliau/Keep Yourselves a Nation
Anonymous:
Tanchwa Arall yng Nglofa y Morfa/Another explosion at Morfa Colliery
Llosgiad corff Dr Price/Cremation of Dr Price
The 20th century and early 21st centuries
O. M. Edwards:
Hen Gapel Llwyd/The Old Chapel
Ysgol y Pentref/The Village School
Enaid Cenedl/The Soul of a Nation
Elfed (Howell Elvet Lewis):
Cofia’n gwlad/Remember our country
John Morris-Jones:
Cwyn y Gwynt/The Wind’s Lament
Eifion Wyn (Eliseus Williams):
Cantref y Gwaelod/The Lowland Hundred
Eluned Morgan:
Arswyd y Môr/Fear of the Sea
T. Gwynn Jones:
Ystrad Fflur
Argoed
Crwys (William Williams):
Dysgub y Dail/Gathering Leaves
T. E. Nicholas:
Hiraeth am Forgannwg/Hiraeth for Glamorgan
Dewi Emrys (David Emrys James)
Pwllderi
W. J. Gruffydd:
Yr Ieuainc wrth yr Hen/The Young to the Old
Ywen Llanddeiniolen/The Yew of Llanddeiniolen
R. Williams Parry:
Y Llwynog/Fox
Eifionydd
D. J. Williams:
Yr Hen Dŷ Fferm/The Old Farm House
Tŷ Lodjin/In Lodgings
Hedd Wyn (Ellis Humphrey Evans):
Rhyfel/War
T. H. Parry-Williams:
Tŷ’r Ysgol/The School House
Yr Esgyrn Hyn/These Bones
Hon/This Country
Dychwelyd/Return
Kate Roberts:
Dim llythyr gan Twm/No Letter from Twm
Te yn y Grug /Tea in the Heather
Saunders Lewis:
Y Dilyw, 1939/The Deluge, 1939
Buchedd Garmon
Siwan
Cynan (Albert Evans-Jones):
Anfon y Nico/A Message Home
B. T. Hopkins:
Rhos Helyg
D. Gwenallt Jones:
Y Meirwon/The Dead
Y Dirwasgiad/The Depression
Sir Forgannwg a Sir Gaerfyrddin/Glamorgan and Carmarthenshire
E. Prosser Rhys:
Atgof/Memory
Iorwerth C. Peate:
Nant-yr-eira
Carol y Crefftwr/The Craftsman’s Carol
J. Kitchener Davies:
Sŵn y Gwynt sy’n Chwythu/The Sound of the Wind that is Blowing
T. Rowland Hughes:
Emyn/Hymn
Bwrw i’r Afon/Thrown in the river
Y nefoedd, dyma le!/Heavens, here’s a place!
Waldo Williams:
Geneth Ifanc/A Young Girl
Mewn Dau Gae/In Two Fields
Preseli
Pa Beth yw Dyn?/What is Man?
Wedi’r Canrifoedd Mudan/After Silent Centuries
Caradog Prichard:
Y Fargen/The Bargain
Un Nos Ola’ Leuad/One Moonlit Night
Thomas Parry:
Llywelyn Fawr/Llywelyn the Great
John Gwilym Jones:
Y Goeden Eirin/The Plum Tree
Euros Bowen:
Danadl ym Mai/Nettles in May
Pŵer y Gerdd/The Power of Song
Hyn sy’n Fawl/This is Praise
T. J. Morgan:
Defaid yn y Rhondda/Sheep in the Rhondda
Aneirin Talfan Davies:
Yr Artist yng Nghymru /The Artist in Wales
J. R. Jones:
Protestio protestio/Protest protest
Pennar Davies:
Cathl i’r Almonwydden/A Song for the Almond Tree
Nicé Adeiniog Samothrace/The Winged Niké of Samothrace
Disgyrchiant/Gravity
J. Gwyn Griffiths:
Yr Hen Iaith/The Old Language
Abw Simbel/Abu Simbel
Selyf Roberts:
Fioledau a Chlychau/Of Violets and Bells
Alun Llywelyn-Williams:
Cofio’r Tridegau/Remembering the Thirties
Y Gwrth-Gyrch/The Counter-Attack
Ar Ymweliad/On a Visit
D. Tecwyn Lloyd:
Bore da, Lloyd/Good morning, Lloyd
J. G. Williams:
Fy niwrnod olaf yn y carchar/A bloody rebel
Rhydwen Williams:
Y Ffynhonnau/Mountain Streams
Dyfnallt Morgan:
Y Llen/The Curtain
Emyr Humphreys:
Poughkeepsie
W. S. Jones:
Preifet Enterpryis/On Private Enterprise
Marion Eames:
Y Stafell Ddirgel/The Inner Light
I Hela Cnau/The Golden Road
Robin Williams:
Cusan Sanctaidd/An Holy Kiss
Islwyn Ffowc Elis:
Harri’n dod adref/A Homecoming
Hen Wraig y Bala/The Old Woman of Bala
Y Rhaid Sydd Arnaf/The Imperative upon Me
T. Glynne Davies:
Yr Hwsmon/The Bailiff
Nwy yn y Ffosydd/Gas in the Trenches
Gareth Alban Davies:
Caer Bwlch-y-Clawdd
Gwerin Chile/The Chilean People
Bobi Jones (R. M. Jones):
Gyrrwr Trên/Engine Driver
Menyw Feichiog/A Pregnant Woman
Yn yr Hwyr/In the Evening
Dafydd Rowlands:
Llifo’i Wraig yn Ddwy/Sawing his Wife in Half
Sgidiau Bach Llandeilo/The Little Llandeilo Boots
Gwenlyn Parry:
Y Saer Doliau/The Doll Doctor
R. Cyril Hughes:
Y Frenhines yn Siarad Cymraeg/The Queen Speaks Welsh
Harri Pritchard Jones:
Y Wyrth/The Miracle
Bryan Martin Davies:
Glas/Blue
Fioled/Violet
R. Gerallt Jones:
Y Gwrandawr/The Listener
Yasnaya Polyana
Dic Jones (Richard Lewis Jones):
Gofyn am Godiad Cyflog/Petition for a Pay-rise
Medi/Reaping
Galarnad/Lamentation
T. James Jones:
Iau/Thursday
Sul/Sunday
T. Arfon Williams:
Y Llechfaen/Quarry
Mis Mai/The Month of May
Gwyn Thomas:
Hen Beth/An Old Thing
Ceffylau/Horses
Wedi Byw/Lived a Life
John Rowlands:
Y tanciau Sofietaidd/The Soviet invasion
Jane Edwards:
Blind Dêt/Only for a walk
Gareth Miles:
Cenhadon Hedd/Keepers of the Peace
Eigra Lewis Roberts:
Gormod o Haul/An Overdose of Sun
Donald Evans:
Diwrnod Lladd Mochyn/Pig Killing Day
Gwerin/The People
Derec Llwyd Morgan:
Helynt Cofrestru’r Fechan/Trouble Registering the Little One
Meirion Pennar:
Ceinciau Mabinogi/Branches of a Mabinogi
Gerallt Lloyd Owen:
Etifeddiaeth/Inheritance
I’r Farwolaeth/To the Death
Fy Ngwlad/My Country
Nesta Wyn Jones:
Cae o Wenith/A Field of Wheat
Heini Gruffudd:
Cymru Sicstinein/Wales Sixty-nine
D. Cyril Jones:
Dolenni/Links
Manon Rhys:
Cwtsho/Cwtshing
Alan Llwyd:
Y Gymraeg/The Welsh Language
Yr Hebog uwch Felindre/The Hawk above Felindre
Dafydd Huws (Goronwy Jones)
Ar y Clwt/Down-and-out
Geraint Jarman:
Dad a minne/Dad and me
Menna Elfyn:
Byw, Benywod, Byw/Live, Sisters, Live
Misglwyf – Mis-y-clwyf/Bleedings
Tony Bianchi:
Eric ’n’ Ernie
Aled Islwyn:
Stori Linda/Linda’s Story
Mihangel Morgan:
Ymddiddan/Conversation
Te gyda’r Frenhines/Tea with the Queen
Christine James:
Disgwyl: Aber-fan, Hydref 2006/in expectation: Aberfan, October 2006
Myrddin ap Dafydd:
Y Cabinet Rhyfel/The War Cabinet
Gwenllian
Iwan Llwyd
Iawn, gei di ofyn cwestiwn personol/Sure, you can ask me a personal question
Far Rockaway
Emyr Lewis:
Molawd Gwleidyddion Ffrainc/In Praise of French Politicians
Taliesin
Robin Llywelyn:
Amser y Gwcw yw Ebrill a Mai/The Cuckoo’s Time is April and May
Angharad Tomos:
Dyddiadur Carchar/A Prison Diary
Gwyneth Lewis:
Cyfweliad â’r Bardd/Interview with the Poet
Y Munudau Olaf/The Final Minutes
Jon Gower:
Breision/Bunting
Wiliam Owen Roberts:
Y Pla/Pestilence
Ifor ap Glyn:
Ciwcymbars Wolverhampton/The Cucumbers of Wolverhampton
Sonia Edwards
Prynhawn Gwyn/A White Afternoon
Aled Lewis Evans:
Cyffes/A Confession
Elin ap Hywel:
Cawl/Soup
Meirion MacIntyre Huws:
Cydwybod/Conscience
Gerwyn Wiliams:
Washington
Grahame Davies:
Coch/Red
Mererid Hopwood:
Tacsi/Taxi
Ceri Wyn Jones:
Galwad Ffôn/A Phone call
Meleri Wyn James:
Stripio/The Stripper
"Y Cylch Brith"
O fwrw golwg dros fy nodiadau o’r deg a thrigain o achosion y bu i mi eu hastudio dros yr wyth mlynedd ddiwethaf, sy’n cofnodi dulliau gweithredu fy nghyfaill Sherlock Holmes, canfyddaf fod sawl achos yn eu plith yn sefyllfaoedd trasig, rhai eraill yn ddoniol, a nifer sylweddol ohonynt yn eithriadol o ryfeddol. A’r hyn sy’n nodweddiadol o’r cyfan yw nad ydyw’r un ohonynt yn perthyn i fyd y cyffredin; oherwydd, o weithio fel ag y gwnâi ef, sef yn fwy allan o gariad tuag at ei grefft yn hytrach nag er mwyn ymgasglu a chronni cyfoeth, gwrthodai Sherlock Holmes ei gysylltu ei hun ag unrhyw archwiliad na thueddai at yr anghyffredin, a hyd yn oed yr anhygoel a’r ffantastig. O’r holl achosion amrywiol hynny, fodd bynnag, fedra i ddim meddwl am unrhyw un ag iddo fwy o nodweddion cwbl unigryw na hwnnw oedd yn gysylltiedig â theulu adnabyddus y Roylotts o Stoke Moran yn Swydd Surrey. Mae’r digwyddiadau dan sylw yn perthyn i ddyddiau cynnar fy ymwneud i â Holmes, pan oeddem ni’n rhannu ystafelloedd fel llanciau di-briod yn Heol y Pobydd, sef Baker Street wrth gwrs, yn Llundain. Mae’n bosib fy mod i eisoes wedi cofnodi manylion amdanynt; ond fe wnaed addewid o gyfrinachedd y pryd hwnnw, na’m rhyddhawyd i ohoni hyd at y mis diwethaf, o ganlyniad i farwolaeth gynamserol y fonesig y rhoddwyd iddi’r cyfryw addewid. O hir feddwl yn ofalus, ystyriaf mai llawn cystal erbyn hyn fyddai caniatáu i’r ffeithiau hynny weld golau dydd, gan fod gennyf resymau i gredu bod sibrydion ar led parthed marwolaeth y Dr. Grimesby Roylott, sy’n tueddu i wneud y mater hyd yn oed yn fwy dychrynllyd na’r gwirionedd ei hun.
On glancing over my notes of the seventy odd cases in which I have during the last eight years studied the methods of my friend Sherlock Holmes, I find many tragic, some comic, a large number merely strange, but none commonplace; for, working as he did rather for the love of his art than for the acquirement of wealth, he refused to associate himself with any investigation which did not tend towards the unusual, and even the fantastic. Of all these varied cases, however, I cannot recall any which presented more singular features than that which was associated with the well-known Surrey family of the Roylotts of Stoke Moran. The events in question occurred in the early days of my association with Holmes, when we were sharing rooms as bachelors in Baker Street. It is possible that I might have placed them upon record before, but a promise of secrecy was made at the time, from which I have only been freed during the last month by the untimely death of the lady to whom the pledge was given. It is perhaps as well that the facts should now come to light, for I have reasons to know that there are widespread rumours as to the death of Dr. Grimesby Roylott which tend to make the matter even more terrible than the truth.
Yn gynnar ym mis Ebrill oedd hi, yn y flwyddyn ’83, pan ddeffrois i un bore i ganfod Sherlock Holmes, wedi ei wisgo ei hun yn llawn yn ei ddillad bob dydd, yn sefyll ger erchwyn fy ngwely. Codwr hwyr oedd ef fel arfer, a chan y dangosai’r cloc ar y silff ben tân nad oedd hi eto ond yn chwarter wedi saith, amrantais arno â’m llygaid hanner effro mewn peth syndod a dryswch; yn gymysg efallai ag ychydig bach o wrthwynebiad, o ystyried fy mod i fy hun fel arfer yn greadur rheolaidd fy anianawd a phrydlon fy arferion.
It was early in April in the year ’83 that I woke one morning to find Sherlock Holmes standing, fully dressed, by the side of my bed. He was a late riser, as a rule, and as the clock on the mantelpiece showed me that it was only a quarter-past seven, I blinked up at him in some surprise, and perhaps just a little resentment, for I was myself regular in my habits.
“Mae’n ddrwg gen i’ch dihuno fel hyn, Watson,” meddai, “ond mae un o’r gorchwylion annisgwyl hynny ar ein gwarthaf ni’r bore ’ma. Mae Mrs Hudson wedi cael ei chodi o’i chwsg, ac mae hi wedi ymbilio arna i am gymorth, fel yr wyf innau’n awr yn erfyn arnoch chithau, pe byddech chi gystal.”
“Very sorry to knock you up, Watson,” said he, “but it’s the common lot this morning. Mrs. Hudson has been knocked up, she retorted upon me, and I on you.”
“Beth sy’n bod, felly? Oes yna dân? ”
“What is it, then - a fire?”
“Na, na; cleient. Mae’n ymddangos fod bonesig ifanc wedi cyrraedd yma mewn cyflwr o gryn gyffro, ac mae hi’n mynnu fy ngweld i. Mae hi’n aros y funud yma yn y dderbynfa. Nawr, pan fydd merched ifainc yn crwydro o amgylch y metropolis ar awr mor gynnar â hyn yn y bore, gan guro pobl gysglyd allan o’u gwelyau, rwy’n rhagdybio fod rhyw gŵyn neu gyfrinach o bwys sylweddol y maen nhw’n awyddus i adrodd amdano. A phe byddai’r mater hwnnw’n troi allan i fod yn achos diddorol yna fe fyddech chi, rwy’n eithaf sicr, yn dymuno ei ddilyn o’i ddechreuad. Ro’wn i’n teimlo, felly, mai’r lleiaf y gallwn i ei wneud oedd eich galw chithau hefyd o fyd y breuddwydwyr, a rhoi’r cyfle i chi fod yn rhan o beth bynnag a allai ddeillio o’r arfaeth sydd ger ein bron ni heddiw.”
“No; a client. It seems that a young lady has arrived in a considerable state of excitement, who insists upon seeing me. She is waiting now in the sitting-room. Now, when young ladies wander about the metropolis at this hour of the morning, and knock sleepy people up out of their beds, I presume that it is something very pressing which they have to communicate. Should it prove to be an interesting case, you would, I am sure, wish to follow it from the outset. I thought, at any rate, that I should call you and give you the chance.”
“Fy annwyl gyfaill,” ymatebais innau, “fyddwn i ddim am golli allan ar gyfle felly, am unrhyw beth yn y byd.”
“My dear fellow, I would not miss it for anything.”
Doedd dim yn rhoi mwy o bleser i mi na dilyn Holmes yn ei archwiliadau proffesiynol, ac edmygu ei ddiddwythiadau a’i gasgliadau synhwyrol. Mor chwimwth fyddai ei sythwelediadau greddfol bob amser, ac eto gallech warantu y byddent wastad wedi eu seilio ar resymeg gadarn, allan o’r hyn y byddai’n ymddatod a datrys y problemau a gyflwynid iddo. Prysurais felly i daflu amdanaf fy nillad, ac ymhen ychydig funudau yn unig roeddwn i’n barod i gerdded y grisiau gyda’m cyfaill i lawr i'r parlwr-dderbynfa. Fel yr agorem ni’r drws i fynd i mewn i’r ystafell, cododd merch fonheddig o’i heistedd yng nghilgant y ffenestr fae; roedd hi wedi ei gwisgo o’i chorun i’w sawdl mewn du, gyda’i hwyneb dan orchudd rhwyden o fêl drwchus.
I had no keener pleasure than in following Holmes in his professional investigations, and in admiring the rapid deductions, as swift as intuitions, and yet always founded on a logical basis with which he unravelled the problems which were submitted to him. I rapidly threw on my clothes and was ready in a few minutes to accompany my friend down to the sitting-room. A lady dressed in black and heavily veiled, who had been sitting in the window, rose as we entered.
“Bore da, madam,” cyfarchodd Holmes yn siriol. “Sherlock Holmes yw fy enw i; a dyma fy nghyfaill mynwesol a’m cydweithiwr ffyddlon, Dr. Watson, y gallwch chi siarad yr un mor rhydd ger ei fron ef â gyda fi fy hun. Ha; rwy’n falch o weld fod Mrs Hudson wedi bod yn ddigon call i gynnau’r tân. Dewch, tynnwch at ei wres, ac fe archeba i gwpanaid o goffi poeth i chi, oherwydd rwy’n sylwi eich bod chi’n crynu o oerfel.”
“Good-morning, madam,” said Holmes cheerily. “My name is Sherlock Holmes. This is my intimate friend and associate, Dr. Watson, before whom you can speak as freely as before myself. Ha! I am glad to see that Mrs. Hudson has had the good sense to light the fire. Pray draw up to it, and I shall order you a cup of hot coffee, for I observe that you are shivering.”
“Nid yr oerni sy’n gwneud i mi grynu,” atebodd y wraig yn lled swil a thawel
“Nid yr oerni sy’n gwneud i mi grynu,” atebodd y wraig yn lled swil a thawel, gan gyfnewid ei chadair am un a oedd yn agosach at y lle tân, yn unol â’r gwahoddiad a estynnwyd iddi hi.
“It is not cold which makes me shiver,” said the woman in a low voice, changing her seat as requested.
“Mm; beth, felly?”
“What, then?”
“Ofn, Mr Holmes. Arswyd a braw.” Fel y siaradai, cododd rwyden ei fêl yn ôl dros ei phen, a gallem weld ei bod hi’n wir mewn stad alaethus o ofid ac aflonyddwch ingol; roedd ei hwyneb yn llaes a llwydaidd yr olwg, a’i llygaid yn llawn dychryn, anesmwythder a gofid; megis llygaid anifail druan yn cael ei ymlid. Yn ôl arweddion ei phryd a’i gwedd, a’i nodweddion corfforol, mae’n rhaid ei bod hi oddeutu deg ar hugain oed; ond roedd ei gwallt yn rhimynnau o lwyd cynamserol, ac edrychai’n flinderus a galarus. Rhedodd Sherlock Holmes ei lygaid craff drosti gydag un o’i drosolygon bras a brysiog, ond hollgynhwysol serch hynny.
“It is fear, Mr. Holmes. It is terror.” She raised her veil as she spoke, and we could see that she was indeed in a pitiable state of agitation, her face all drawn and grey, with restless frightened eyes, like those of some hunted animal. Her features and figure were those of a woman of thirty, but her hair was shot with premature grey, and her expression was weary and haggard. Sherlock Holmes ran her over with one of his quick, all-comprehensive glances.
“Rhaid i chi beidio â phryderu,” meddai ef wrthi hi’n gysurus o esmwyth, gan blygu ymlaen a gosod cledr ei law yn ysgafn ar ei braich isaf. “Mewn byr o dro fe ro’wn ni bethau mewn trefn, fe gewch chi weld; am hynny does gen i ddim amheuaeth. Fe wnaethoch chi deithio i mewn y bore ’ma gyda’r trên, mi welaf.”
“You must not fear,” said he soothingly, bending forward and patting her forearm. “We shall soon set matters right, I have no doubt. You have come in by train this morning, I see.”
“Rydych chi’n fy adnabod i, felly?”
“You know me, then?”
“Na na; ond rwy’n sylwi fod gennych chi ail hanner tocyn dwyffordd yng nghledr maneg eich llaw chwith. Mae’n rhaid eich bod chi wedi cychwyn yn gynnar iawn y bore yma; ac eto, ry’ch chi wedi cael eich cludo am gryn bellter mewn cert ci, mi debygaf, ar hyd ffyrdd trwm a chlegyrog, cyn i chi gyrraedd yr orsaf.”
“No, but I observe the second half of a return ticket in the palm of your left glove. You must have started early, and yet you had a good drive in a dog-cart, along heavy roads, before you reached the station.”
Ymsythodd y fonesig ar ei hunion, fel pe mewn sioc enbyd; a rhythodd mewn dryswch ar fy nghyfaill.
The lady gave a violent start and stared in bewilderment at my companion.
“Does yna ddim dirgelwch, f’annwyl fadam,” brysiodd Holmes i’w chalonogi, gan wenu’n foesgar i’w chyfeiriad. “Mae braich chwith eich siaced wedi ei hysgeintio gyda smotiau o laid neu fwd, mewn saith man o leiaf; ac mae’r marciau hynny’n dal yn ffres. Does yna ddim un cerbyd ar wahân i gert ci a allai daflu mwd i fyny yn y fath fodd, a hynny ychwaith ddim ond pe byddech chi’n digwydd bod yn eistedd ar ochr chwith y gyrrwr.”
“There is no mystery, my dear madam,” said he, smiling. “The left arm of your jacket is spattered with mud in no less than seven places. The marks are perfectly fresh. There is no vehicle save a dog-cart which throws up mud in that way, and then only when you sit on the left-hand side of the driver.”
“Beth bynnag allai eich rhesymau chi fod, rydych chi’n berffaith gywir,” ymatebodd y fonesig o’i gwirfodd. “Mi ddechreuais i o’m cartref cyn chwech y bore yma, gan gyrraedd gorsaf Leatherhead am ugain munud wedi chwech, ac mi ddois i mewn efo’r trên cyntaf i Waterloo. Syr, alla’ i oddef y straen yma ddim rhagor; os parith ymlaen ymhellach mi a’ i’n wallgof. Does gen i neb i droi ato: nag oes, neb ... ar wahân i un dyn ... sydd ag unrhyw ofal amdanaf; ac allith o, fy narpar gymar a’m cyfaill agosaf ... druan ohono ... ddim bod o fawr gymorth i mi. Rydw i wedi clywed amdanoch chi, Mr Holmes; mi glywais i amdanoch gan Mrs Farintosh, y gwnaethoch chi ei helpu yn awr ei chyfyngder a’i hangen trist. Ganddi hi y cefais i eich cyfeiriad chi. O, syr, ydych chi’n tybio y gallech chi fy nghynorthwyo innau hefyd, ac o leiaf daflu ychydig o oleuni drwy’r tywyllwch dudew sy’n fy amgylchynu i? Ar hyn o bryd mae hi y tu allan i’m grym i i’ch gwobrwyo chi am eich gwasanaeth; ond ymhen mis neu ddau mi fydda’ i wedi priodi, a bydd gen i’r pryd hynny reolaeth dros fy incwm fy hun, ac yna o leiaf mi gewch brofi na fûm i’n esgeulus rhag llawn werthfawrogi eich caredigrwydd.”
“Whatever your reasons may be, you are perfectly correct,” said she. “I started from home before six, reached Leatherhead at twenty past, and came in by the first train to Waterloo. Sir, I can stand this strain no longer; I shall go mad if it continues. I have no one to turn to—none, save only one, who cares for me, and he, poor fellow, can be of little aid. I have heard of you, Mr. Holmes; I have heard of you from Mrs. Farintosh, whom you helped in the hour of her sore need. It was from her that I had your address. Oh, sir, do you not think that you could help me, too, and at least throw a little light through the dense darkness which surrounds me? At present it is out of my power to reward you for your services, but in a month or six weeks I shall be married, with the control of my own income, and then at least you shall not find me ungrateful.”
Trodd Holmes tuag at ei ddesg, ac wedi datgloi ei chlawr, tynnodd allan ohoni lyfryn cofnodion bychan, a gynhwysai ei fanylion ysgrifenedig ef ei hun yng nghyswllt achosion blaenorol; a gwyliem ef yn pori drwy ei dudalennau.
Holmes turned to his desk and, unlocking it, drew out a small case-book, which he consulted.
“Hm, Farintosh,” meddai’n fyfyriol, yn y man. “Ah, ie; mae gen i gof eithaf clir, nawr, o amgylchiadau’r wraig y gwnaethoch chi sôn amdani gynnau fach. Roedd a wnelo’r achos hwnnw â choron tiara opal. Rwy’n credu fod hynny cyn eich amser chi, Watson. Wel, alla’ i ond ymdynghedu, madam, y byddwn i’n hapus i ymroi gyda’r un gofal a manylder i’ch achos chi ag y bu i mi ei ymarfer yn achos eich cyfeilles. O safbwynt derbyn tâl am y gorchwyl, i mi fy ngalwedigaeth yw’r wobr; er y byddai rhyddid i chi ddigolledu pa bynnag dreuliau y gallaswn i fod yn debygol o’u hwynebu, ar ba bynnag adeg fyddai fwyaf derbyniol i chi eich hun. Nawr, maddeuwch i mi ofyn i chi gyflwyno ger ein bron ni, os gwelwch yn dda, bopeth oll a allai ein cynorthwyo ni i ffurfio ein barn ar y mater sy’n eich pryderu chi.”
“Farintosh,” said he. “Ah yes, I recall the case; it was concerned with an opal tiara. I think it was before your time, Watson. I can only say, madam, that I shall be happy to devote the same care to your case as I did to that of your friend. As to reward, my profession is its own reward; but you are at liberty to defray whatever expenses I may be put to, at the time which suits you best. And now I beg that you will lay before us everything that may help us in forming an opinion upon the matter.”
“Och; gwae fi!” atebodd ein hymwelydd. “Mae holl erchyllter fy sefyllfa i’n gorffwyso ar y ffaith bod fy ofnau i mor aneglur, a bod fy amheuon i’n dibynnu gymaint ar bwyntiau pitw o ddisylwedd, a allai ymddangos i rywun arall mor ddibwys, fel ei fod o ... yr hwn allan o bawb arall y mae gen i hawl i edrych tuag ato am gymorth a chyngor ... yn ystyried y cyfan a ddyweda’ i wrtho megis rhith ddychymyg benyw or-nerfus. Fydd o ddim yn datgan hynny’n agored fel y cyfryw, ond gallaf ei ddarllen yn atebion ei dafod llithrig ac edrychiad ei lygaid gochelgar. Ond mi rydw i wedi clywed y gallwch chi, Mr Holmes, dreiddio’n ddwfn â’ch llygaid, i mewn i amryfal ddrygioni’r galon ddynol. Hwyrach y medrwch chi gynnig i mi gyngor ar sut i droedio’n ddiogel drwy’r peryglon sy’n fy amgylchynu i.”
“Alas!” replied our visitor, “the very horror of my situation lies in the fact that my fears are so vague, and my suspicions depend so entirely upon small points, which might seem trivial to another, that even he to whom of all others I have a right to look for help and advice looks upon all that I tell him about it as the fancies of a nervous woman. He does not say so, but I can read it from his soothing answers and averted eyes. But I have heard, Mr. Holmes, that you can see deeply into the manifold wickedness of the human heart. You may advise me how to walk amid the dangers which encompass me.”
“Y chi biau fy holl sylw i, madam; does gen i glust i ddim arall ar hyn o bryd.”
“I am all attention, madam.”
“Fy enw i ydy Helen Stoner, ac rydw i’n byw efo’m llystad, ac efo yw goroeswr olaf un o’r teuluoedd Sacsonaidd hynaf yn Lloegr, sef y Roylotts o Stoke Moran, ar ffin orllewinol Surrey.”
“My name is Helen Stoner, and I am living with my stepfather, who is the last survivor of one of the oldest Saxon families in England, the Roylotts of Stoke Moran, on the western border of Surrey.”
Nodiodd Holmes ei ben mewn cydnabyddiaeth. “Y mae’r enw hwnnw yn un cyfarwydd i mi,” oedd ei ymateb.
Holmes nodded his head. “The name is familiar to me,” said he.
“Roedd y teulu ar un adeg ymhlith y cyfoethocaf yn Lloegr, oherwydd roedd yr ystâd yn ymestyn dros y ffiniau i Berkshire yn y gogledd, a Hampshire yn y gorllewin. Yn ystod y ganrif ddiwethaf, fodd bynnag, trodd allan bedwar etifedd yn olynol i ymddwyn efo anianawd afradlon a gwastraffus; a chwblhawyd dinistriad llwyr y teulu yn y pen draw ... yn gyrn, croen a charnau ... gan gamblwr ffôl o ddyn, yn nyddiau’r Rhaglywiaeth. Adawyd dim oll ar ôl, ar wahân i ychydig erwau o dir ynghyd â thŷ dau gan mlwydd oed, sydd ei hun yn parhau i fod dan bwysau morgais llethol o drwm. Yno y dihoenodd y sgweier olaf, yn crafu ei fywoliaeth hyd at ei ddyddiau diwethaf, yn crafangu ar fywyd digalon y tlotyn pendefigaidd. Ond mi lwyddodd ei unig fab, sef fy llystad i ... o ystyried y byddai’n rhaid iddo addasu ei amgylchiadau dan amodau cyllidol newydd ... i fenthyca arian oddi ar berthynas iddo, er mwyn ei alluogi i astudio ac ennill gradd mewn meddygaeth; ac yn dilyn hynny mi ymfudodd i Galcutta lle, yn rhinwedd ei ddoniau proffesiynol ynghyd â’i gymeriad grymus, mi sefydlodd wasanaeth meddygol enfawr. P’run bynnag, mewn ffit o ddicter mympwyol, a achoswyd gan ryw achosion o ladrad a oedd wedi digwydd yn ei gartref, mi ffustiodd ei fwtler brodorol i farwolaeth. O ganlyniad i hynny dihangodd o drwch blewyn rhag y gosb eithaf o gael ei ddienyddio; ond fel y digwyddodd hi, mi ddioddefodd gyfnod hir o garchar, ac wedi hynny dychwelodd i Loegr yn ddyn sarrug wedi ei lwyr ddadrithio.
“The family was at one time among the richest in England, and the estates extended over the borders into Berkshire in the north, and Hampshire in the west. In the last century, however, four successive heirs were of a dissolute and wasteful disposition, and the family ruin was eventually completed by a gambler in the days of the Regency. Nothing was left save a few acres of ground, and the two-hundred-year-old house, which is itself crushed under a heavy mortgage. The last squire dragged out his existence there, living the horrible life of an aristocratic pauper; but his only son, my stepfather, seeing that he must adapt himself to the new conditions, obtained an advance from a relative, which enabled him to take a medical degree and went out to Calcutta, where, by his professional skill and his force of character, he established a large practice. In a fit of anger, however, caused by some robberies which had been perpetrated in the house, he beat his native butler to death and narrowly escaped a capital sentence. As it was, he suffered a long term of imprisonment and afterwards returned to England a morose and disappointed man.
“Pan oedd Dr. Roylott yn yr India mi briododd efo fy mam, Mrs Stoner; gwraig weddw ifanc Major-General Stoner, gynt o gatrawd Magnelwyr Bengal. Roeddwn i a’m chwaer Julia yn efeilliaid, a dim ond dwyflwydd oed oeddem ni pan ail-briododd ein mam. Roedd hi’n berchen ar faint sylweddol o eiddo, ei werth heb fod yn llai na mil o bunnau’r flwyddyn; ac mi gymynroddodd hi’r swm hwnnw yn ei gyfanrwydd i Dr. Roylott, gydag amod ei fod o i weinyddu’r cyfalaf etifeddol tra byddem ni’n parhau i gydfyw efo fo. Yn yr ewyllys honno hefyd roedd darpariaeth ar gyfer rhyddhau swm penodol o gyllid i’w roi i’r naill a’r llall ohonom ni’n dwy pe byddem ni’n priodi. Mewn byr o amser wedi i ni ddychwelyd i Loegr bu farw fy mam; mi gafodd hi ei lladd wyth mlynedd yn ôl mewn damwain reilffordd ger Crewe. Yn dilyn hynny mi roddodd Dr. Roylott y gorau i’w ymdrechion i’w sefydlu ei hun mewn busnes meddygol yn ninas Llundain, ac mi wnaeth o ein cymryd ni i fyw efo fo yng nghartref ei hynafiaid yn Stoke Moran. Roedd y pres a adawodd fy mam yn ddigon ar gyfer ein hanghenion ni i gyd, ac ymddangosai ar y pryd fel pe na allai dim yn y byd fygwth ein hapusrwydd cyflawn ni.
“When Dr. Roylott was in India he married my mother, Mrs. Stoner, the young widow of Major-General Stoner, of the Bengal Artillery. My sister Julia and I were twins, and we were only two years old at the time of my mother’s re-marriage. She had a considerable sum of money—not less than £1000 a year—and this she bequeathed to Dr. Roylott entirely while we resided with him, with a provision that a certain annual sum should be allowed to each of us in the event of our marriage. Shortly after our return to England my mother died—she was killed eight years ago in a railway accident near Crewe. Dr. Roylott then abandoned his attempts to establish himself in practice in London and took us to live with him in the old ancestral house at Stoke Moran. The money which my mother had left was enough for all our wants, and there seemed to be no obstacle to our happiness.
“Ond tua’r un cyfnod, daeth newid difrifol dros ein llystad. Yn hytrach na meithrin cyfeillgarwch a chyfnewid ymweliadau efo’n cymdogion, a oedd ar y dechrau wedi mynegi eu llawenydd anghyffredin o weld disgynnydd o dylwyth Roylott o Stoke Moran yn ôl yn yr hen sedd deuluol, arferai ei gau ei hun i mewn yn ei dŷ; a phrin byth y deuai allan yng ngolau’r dydd, ac eithrio i’w foddio ei hun mewn ymrysonau o ffraeo ffyrnig efo pwy bynnag a ddigwyddai fod wedi croesi ei lwybr. Mae tymer chwyrn, a honno’n ymylu ar orffwylledd, wedi bod yn nodwedd etifeddol o fewn llinach wrywaidd y teulu, ac yn achos fy llystad mi ddwysawyd y dwymyn honno, mi debygaf, o ganlyniad i’w breswyliad hir yn y trofannau. Digwyddodd cyfres o ysgarmesau cywilyddus, a bu i ddau o’r achlysuron hynny arwain at ymddangosiadau mewn llys barn yr heddlu; hyd nes iddo yn y diwedd gael ei adnabod gan y byd a’r betws fel brawychwr gwallgof y pentref, a byddai’r trigolion yn gwasgaru wrth ei weld yn agosáu, gan ei fod o’n ŵr o gryfder aruthrol, ac yn un cwbl afreolus pan yn ei hwyliau drwg.
“But a terrible change came over our stepfather about this time. Instead of making friends and exchanging visits with our neighbours, who had at first been overjoyed to see a Roylott of Stoke Moran back in the old family seat, he shut himself up in his house and seldom came out save to indulge in ferocious quarrels with whoever might cross his path. Violence of temper approaching to mania has been hereditary in the men of the family, and in my stepfather’s case it had, I believe, been intensified by his long residence in the tropics. A series of disgraceful brawls took place, two of which ended in the police-court, until at last he became the terror of the village, and the folks would fly at his approach, for he is a man of immense strength, and absolutely uncontrollable in his anger.
“Yr wythnos ddiwethaf, â’i freichiau cydnerth ei hun, mi luchiodd o’r gof lleol dros y clawdd i nant fyrlymog; a dim ond o dalu drosodd iddo’r holl arian y gallwn i ei gasglu at ei gilydd y llwyddais i atal dadleniad cyhoeddus arall a fyddai wedi difrïo enw’r teulu. Does ganddo fo ddim cyfeillion gwerth sôn amdanyn nhw ar wahân i’r sipsiwn crwydrol, ac mi fydd o’n rhoi i’r rapsgaliwns hynny rwydd hynt i wersylla ar yr ychydig erwau o dir garw, sydd yn drwch o fieri ond sy’n cynrychioli’r unig ychydig bychan sydd yn weddill o ystâd y teulu; ac yn gyfnewid am hynny mi fydd yntau’n derbyn ganddyn nhwythau eu croeso i letya o bryd i’w gilydd yn eu pebyll, ac i grwydro ymaith efo nhw ar adegau am wythnosau ar y tro. Mae ganddo fo hefyd hoffter a diddordeb anarferol o frwd mewn anifeiliaid o’r India, sy’n cael eu hanfon drosodd iddo gan ohebydd tramor; ac mae ganddo fo ar hyn o bryd lewpard a babŵn, sy’n crwydro’n rhydd dros ei dir, gan beri ofn a dychryn i’r pentrefwyr, yn gymaint bron â’u hofn nhw ohono fo ei hun, eu meistr nhw.
“Last week he hurled the local blacksmith over a parapet into a stream, and it was only by paying over all the money which I could gather together that I was able to avert another public exposure. He had no friends at all save the wandering gipsies, and he would give these vagabonds leave to encamp upon the few acres of bramble-covered land which represent the family estate, and would accept in return the hospitality of their tents, wandering away with them sometimes for weeks on end. He has a passion also for Indian animals, which are sent over to him by a correspondent, and he has at this moment a cheetah and a baboon, which wander freely over his grounds and are feared by the villagers almost as much as their master.
“Gallwch chi ddychmygu hwyrach, o’r hyn rydw i’n ei ddweud wrthych chi rwan, mor brin oedd unrhyw bleser yn ein bywydau ni, fy chwaer Julia druan a minnau. Arhosai’r un gwas na morwyn yn hir efo ni, a thros amser maith nyni ein hunain oedd yn gyfrifol am gyflawni holl waith domestig y tŷ. Dim ond deg ar hugain oed oedd hi pan fu hi farw, ond roedd ei gwallt hi eisoes wedi dechrau gwynnu, yn yr un modd ag y mae fy ngwallt i fy hun hefyd yn prysur golli ei liw.”
“You can imagine from what I say that my poor sister Julia and I had no great pleasure in our lives. No servant would stay with us, and for a long time we did all the work of the house. She was but thirty at the time of her death, and yet her hair had already begun to whiten, even as mine has.”
“Mae eich chwaer, felly, wedi marw?”
“Your sister is dead, then?”
“Mi drengodd hi gwta ddwy flynedd yn ôl, ac am ei marwolaeth hi rydw i’n dymuno siarad efo chi. Mi allwch chi ddeall, o fyw'r bywyd a ddisgrifiais i chi gynnau, mai prin oeddem ni’n debygol o weld na chyfarfod efo neb o’n hoed ni nac o’n safle cymdeithasol ni ein hunain. Fodd bynnag, roedd gennym ni un fodryb, sef chwaer ddi-briod fy mam ... Miss Honoria Westphail, sy’n byw ger Harrow ... a phob hyn a hyn fe ganiateid i ni ymweld â hi am gyfnodau byr iawn yn ei chartref. Ddwy flynedd yn ôl mi aeth Julia yno i aros dros y Nadolig, ac yno y gwnaeth hi gyfarfod efo swyddog milwrol a oedd yn gwasanaethu ar hanner comisiwn cyflogedig fel Uwchgapten gyda’r Morlu Milwrol, y gwnaeth hi ddyweddïo efo fo maes o law. Mi ddaeth fy llystad i wybod am y dyweddïad pan ddychwelodd fy chwaer, a wnaeth o ddim sôn am unrhyw wrthwynebiad i’r uniad; ond o fewn pythefnos i’r diwrnod a benodwyd ar gyfer y briodas, y digwyddodd y trychineb dychrynllyd sydd wedi fy amddifadu i o’m hunig gydymaith annwyl ar wyneb y ddaear gron yma.”
“She died just two years ago, and it is of her death that I wish to speak to you. You can understand that, living the life which I have described, we were little likely to see anyone of our own age and position. We had, however, an aunt, my mother’s maiden sister, Miss Honoria Westphail, who lives near Harrow, and we were occasionally allowed to pay short visits at this lady’s house. Julia went there at Christmas two years ago, and met there a half-pay major of marines, to whom she became engaged. My stepfather learned of the engagement when my sister returned and offered no objection to the marriage; but within a fortnight of the day which had been fixed for the wedding, the terrible event occurred which has deprived me of my only companion.”
Gydol y cyfryw ymadroddi roedd Sherlock Holmes wedi bod yn eistedd gan bwyso ei gefn yn ôl yn ei gadair â’i lygaid ynghau a’i ben wedi ei suddo mewn clustog; ond yn awr dechreuodd hanner agor ei amrannau, i giledrych yn fwriadus ar ei ymwelydd.
Sherlock Holmes had been leaning back in his chair with his eyes closed and his head sunk in a cushion, but he half opened his lids now and glanced across at his visitor.
“Byddwch cystal â bod yn wirioneddol gywir gyda’ch manylion, os gwelwch chi’n dda,” apeliodd ef.
“Byddwch cystal â bod yn wirioneddol gywir gyda’ch manylion, os gwelwch chi’n dda,” apeliodd ef.
“Pray be precise as to details,” said he.
“Mae’n hawdd iawn i mi fod yn groyw glir efo’r holl fanylion, Mr Holmes, gan fod pob digwyddiad lleiaf o’r amser ofnadwy hwnnw wedi ei serio ar fy nghof. Mae’r maenordy, fel y crybwyllais i wrthych chi eisoes, yn hynafol iawn, a dim ond un adain ohono sydd erbyn hyn mewn cyflwr cyfanheddol. Yn yr adain honno y mae’r ystafelloedd gwely ar y llawr gwaelod; ac mae’r ystafelloedd byw a’r ystafelloedd hamddena wedi eu lleoli ym mloc canolog y prif adeilad. O’r ystafelloedd cysgu, yr un gyntaf ydy un Dr. Roylott, yr ail un ydy un fy chwaer, a’r drydedd un ydy fy ystafell i fy hun. Does yna ddim cyfrwng mynediad rhyngddyn nhw a’i gilydd, ond y maen nhw i gyd yn rhannu tramwyfa’r un coridor cyffredin. A ydw i yn fy ngwneud fy hun yn eglur i chi, d’wedwch?”
“It is easy for me to be so, for every event of that dreadful time is seared into my memory. The manor-house is, as I have already said, very old, and only one wing is now inhabited. The bedrooms in this wing are on the ground floor, the sitting-rooms being in the central block of the buildings. Of these bedrooms the first is Dr. Roylott’s, the second my sister’s, and the third my own. There is no communication between them, but they all open out into the same corridor. Do I make myself plain?”
“Yn berffaith felly. Ewch ymlaen, Miss Stoner.”
“Perfectly so.”
“Mae ffenestri’r tair ystafell wely yn agor allan ar y lawnt. Ar y noson angheuol honno roedd Dr. Roylott wedi troi i’w ystafell yn gynnar, er y gwyddem ni nad oedd o wedi ymneilltuo yno i noswylio fel y cyfryw, ddim hyd yn oed i hepian orffwyso heb sôn am gysgu; oherwydd roedd fy chwaer yn cael ei phoeni gan arogl cryf y sigârs o India yr oedd o’n arfer eu hysmygu. Felly, gadawodd hi ei hystafell ei hun, a dod draw i’m hystafell i, lle yr eisteddodd hi am beth amser tra buom ni’n dwy yn sgwrsio am ei phriodas oedd yn dynesu. Am un ar ddeg y nos fe gododd hi o’i chadair i ddychwelyd i’w hystafell ei hun, ond safodd ennyd wrth y drws gan edrych yn ei hôl.
“The windows of the three rooms open out upon the lawn. That fatal night Dr. Roylott had gone to his room early, though we knew that he had not retired to rest, for my sister was troubled by the smell of the strong Indian cigars which it was his custom to smoke. She left her room, therefore, and came into mine, where she sat for some time, chatting about her approaching wedding. At eleven o’clock she rose to leave me, but she paused at the door and looked back.
“ ‘D’wed wrtha i, Helen,’ meddai hi, ‘wyt ti erioed wedi clywed rhywun yn chwibanu ym mherfedd y nos?’
“ ‘Tell me, Helen,’ said she, ‘have you ever heard anyone whistle in the dead of the night?’
“ ‘Bobl annwyl, naddo, erioed,’ atebais i hi.
“ ‘Never,’ said I.
“ ‘Go brin, mae’n debyg, y gallet ti dy hun ... jest o bosib ... fod yn chwibanu yn dy gwsg?’
“ ‘I suppose that you could not possibly whistle, yourself, in your sleep?’
“ ‘Yn sicr ddim. Ond pam rwyt ti’n holi?’
“ ‘Certainly not. But why?’
“ ‘Oherwydd yn ystod yr ychydig nosweithiau diwethaf rydw i’n gyson, tua thri o’r gloch yn y bore, wedi bod yn clywed chwibanu isel a chlir. Gan mai cysgwr ysgafn ydw i, mae’r sŵn wedi fy neffro i. Alla’ i ddim dweud o ble y mae’r chwibanu’n dod; hwyrach mai o’r ystafell y drws nesaf, neu hwyrach o gyfeiriad y lawnt y tu allan. Mi feddyliais y byddwn i jest yn gofyn i ti, tybed a oeddet tithau hefyd wedi ei glywed.’
“ ‘Because during the last few nights I have always, about three in the morning, heard a low, clear whistle. I am a light sleeper, and it has awakened me. I cannot tell where it came from—perhaps from the next room, perhaps from the lawn. I thought that I would just ask you whether you had heard it.’
“ ‘Naddo, ar fy llw; chlywais i ddim o’r fath beth. Mae’n rhaid mai’r crwydrwyr melltigedig yna yn y blanhigfa sy’n gyfrifol.’
“ ‘No, I have not. It must be those wretched gipsies in the plantation.’
“ ‘Mwy na thebyg; ac eto, pe bai’r sŵn wedi dod o gyfeiriad y lawnt, mae’n syndod gen i na fyddet tithau hefyd wedi ei glywed o.’
“ ‘Very likely. And yet if it were on the lawn, I wonder that you did not hear it also.’
“ ‘Ie, ond mi rydw i’n cysgu’n drymach beth na thi, onid ydw i?’
“ ‘Ah, but I sleep more heavily than you.’
“ ‘Wel, dydy o ddim yn fater o bwys mawr, ta beth.' Gwenodd hi'n ôl arna’ i, cyn cau’r drws yn dawel; ac ymhen ychydig eiliadau wedyn mi glywais i hi’n troi ei hallwedd yng nghlo drws ei hystafell hi ei hun.”
“ ‘Well, it is of no great consequence, at any rate.’ She smiled back at me, closed my door, and a few moments later I heard her key turn in the lock.”
“Felly’n wir,” ychwanegodd Holmes, fel pe’n awyddus i roi ar ddeall iddi hi ei fod yn parhau i gadw ei big i mewn yn ei stori. “A oedd hi wastad yn arferiad gennych chi eich dwy, felly, i’ch cloi eich hunain i mewn gyda’r nos?”
“Indeed,” said Holmes. “Was it your custom always to lock yourselves in at night?”
“Wastad.”
“Always.”
“O, yn wir. Pam, felly? ”
“And why?”
“Rydw i’n meddwl i mi nodi wrthych chi gynnau, Mr Holmes, fod y meddyg yn cadw llewpard a babŵn. Doeddem ni ddim yn teimlo’n ddiogel nac yn gartrefol yn y lle, heb fod ein drysau ni bob amser ar glo, yn enwedig gydol y nos.”
“I think that I mentioned to you that the doctor kept a cheetah and a baboon. We had no feeling of security unless our doors were locked.”
“Siŵr iawn, Miss Stoner, ond ... byddwch gystal â pharhau ymlaen â’ch datganiad, os gwelwch yn dda.”
“Quite so. Pray proceed with your statement.”
“Allwn i ddim cysgu’r noson honno. Roedd rhyw deimlad annelwig o anffodusrwydd affwysol yn gwasgu amdana’ i. Roedd fy chwaer a minnau, mi gofiwch, yn efeilliaid, ac mi wyddoch chi pa mor anniffiniol ydy’r dolennau sy’n clymu dau enaid cytûn sydd mor ymrwymedig â hynny i’w gilydd. Roedd hi’n noson egr o stormus. Roedd y gwynt y tu allan yn rhuo, a’r glaw yn curo a thasgu’n ddidostur yn erbyn gwydrau’r ffenestri. Yn ddisymwth, ynghanol dwndwr y corwynt, torrodd allan ysgrech amrwd ac erchyll, yn amlwg o enau merch mewn braw dychrynllyd. Mi wyddwn i ar fy union mai llais fy chwaer oedd o. Mi lamais i mewn chwinciad o’m gwely, gan daflu siôl dros fy ysgwyddau, a rhuthro i’r coridor. Wrth i mi agor y drws, mi synhwyrwn gyda sicrwydd di-au i mi glywed chwibaniad isel, yn debyg iawn i’r un roedd fy chwaer wedi ei ddisgrifio i mi; ac ymhen ychydig eiliadau’n unig yn dilyn hynny, mi glywn i eto ryw sŵn atseiniol arall, fel pe bai lwmp o fetel wedi cwympo ar y llawr. Wrth i mi frysio’r ychydig gamau ar hyd tramwyfa’r coridor, sylwais fod drws ystafell fy chwaer ... y drws nesaf, os cofiwch ... heb fod ar glo; ond yn hytrach ei fod yn gilagored ac yn siglo’n ysgafn ar ei golfachau. Mi sefais i yno’n stond fel talp o farmor, yn rhythu ar y drws mewn syfrdandod arswydus, heb grebwyll yn y byd o ba fath o ddrychiolaeth a fyddai’n ymddangos yr eiliad nesaf drwy ei fwlch agored. Ymhen chwinciad, yng ngoleuni’r lamp wic-olew yn y coridor, mi welwn fy chwaer yn ymddangos yn yr agoriad, ei hwyneb yn wyn fel y galchen mewn braw, ei dwylo’n ymbalfalu am gynhaliaeth, a holl ffrâm ei chorff yn siglo o un ochr i’r llall fel meddwyn. Mi redais i ati hi gan daflu fy mreichiau amdani, ond y foment honno ildiodd ei phennau gliniau fel pe baen nhw wedi colli eu nerth i’w chynnal, a syrthiodd yn swp i’r llawr. Roedd hi’n gwingo fel enaid mewn poen difrifol, efo’i breichiau a’i choesau yn dirdynnu’n ofnadwy. Ar y dechrau mi feddyliais i nad oedd hi wedi fy adnabod i; ond wrth i mi blygu drosti, mi ysgrechiodd allan yn ddirybudd mewn llais nad anghofia’ i byth mohono, ‘O, Dduw mawr! Helen! Y cylch oedd o! Y cylch brith!’ Roedd hi’n amlwg yn ymdrechu’n daer i ychwanegu rhyw wybodaeth ategol arall, o bwys tyngedfennol efallai, wrth drywanu’r aer efo’i bys i gyfeiriad ystafell y meddyg; ond fe’i meddiannwyd hi gan gonfylsiwn arall drachefn, a dagodd y geiriau yn ei gwddf. Mi ruthrais i allan ar fy union, gan lefain yn uchel am fy llystad, ac mi ddeuthum i wyneb yn wyneb ag o yn prysuro allan o’i ystafell ei hun yn ei ŵn nos. Erbyn iddo benlinio wrth ochr fy chwaer roedd hi’n anymwybodol, ac er iddo fo arllwys brandi i lawr ei gwddf hi, ac anfon am gymorth meddygol o’r pentref, di-fudd fu pob ymdrech i’w hadfer; oherwydd yn araf mi suddodd ei hysbryd a bu hi farw heb ddod ati ei hun. A dyna’r modd truenus y treuliodd fy chwaer annwyl ei heiliadau olaf.”
“I could not sleep that night. A vague feeling of impending misfortune impressed me. My sister and I, you will recollect, were twins, and you know how subtle are the links which bind two souls which are so closely allied. It was a wild night. The wind was howling outside, and the rain was beating and splashing against the windows. Suddenly, amid all the hubbub of the gale, there burst forth the wild scream of a terrified woman. I knew that it was my sister’s voice. I sprang from my bed, wrapped a shawl round me, and rushed into the corridor. As I opened my door I seemed to hear a low whistle, such as my sister described, and a few moments later a clanging sound, as if a mass of metal had fallen. As I ran down the passage, my sister’s door was unlocked, and revolved slowly upon its hinges. I stared at it horror-stricken, not knowing what was about to issue from it. By the light of the corridor-lamp I saw my sister appear at the opening, her face blanched with terror, her hands groping for help, her whole figure swaying to and fro like that of a drunkard. I ran to her and threw my arms round her, but at that moment her knees seemed to give way and she fell to the ground. She writhed as one who is in terrible pain, and her limbs were dreadfully convulsed. At first I thought that she had not recognised me, but as I bent over her she suddenly shrieked out in a voice which I shall never forget, ‘Oh, my God! Helen! It was the band! The speckled band!’ There was something else which she would fain have said, and she stabbed with her finger into the air in the direction of the doctor’s room, but a fresh convulsion seized her and choked her words. I rushed out, calling loudly for my stepfather, and I met him hastening from his room in his dressing-gown. When he reached my sister’s side she was unconscious, and though he poured brandy down her throat and sent for medical aid from the village, all efforts were in vain, for she slowly sank and died without having recovered her consciousness. Such was the dreadful end of my beloved sister.”
“Un foment,” prysurodd Holmes i ymateb, er yn bwyllog a chyda diddordeb didwyll: “A ydych chi’n berffaith sicr ynglŷn â’r chwibaniad a’r sŵn metelaidd yna? Allech dyngu llw i chi glywed y synau hynny yn glir?”
“One moment,” said Holmes, “are you sure about this whistle and metallic sound? Could you swear to it?”
“Dyna’n union yr hyn a ofynnodd crwner y sir i mi, yn yr ymchwiliad. A’m hargraff bendant i, syr, yw i mi eu clywed nhw ... does dim dau am hynny; ac eto, yng nghanol twrw’r corwynt ynghyd â’r gwahanol wichiadau o fewn adeilad mor hynafol, hwyrach fod peth posibilrwydd y gallwn i fod wedi fy nhwyllo yn hynny o beth.”
“That was what the county coroner asked me at the inquiry. It is my strong impression that I heard it, and yet, among the crash of the gale and the creaking of an old house, I may possibly have been deceived.”
“A oedd eich chwaer wedi ei gwisgo yn ei dillad arferol?”
“Was your sister dressed?”
“Nac oedd, roedd hi’n ei choban gysgu. Yn ei llaw dde mi ddarganfuwyd stwmp golosglyd o fatsien, ac yn ei llaw chwith flwch o fatsis.”
“No, she was in her night-dress. In her right hand was found the charred stump of a match, and in her left a match-box.”
“Yn dangos ei bod hi wedi cynnau fflam o oleuni, siŵr iawn, i edrych o’i hamgylch yn y tywyllwch, pan ddigwyddodd y tarfu ar ddistawrwydd y nos. Mae hynny’n bwysig i’w nodi. Ac i ba gasgliadau ddaeth y crwner?”
“Showing that she had struck a light and looked about her when the alarm took place. That is important. And what conclusions did the coroner come to?”
“Mi ymchwiliodd o’r achos efo cryn ofal, oherwydd roedd ymddygiad drwg-enwog Dr. Roylott yn rhemp, ac wedi bod yn destun siarad ledled y sir am gyfnod sylweddol o amser; ond allai’r crwner ddim dod o hyd i unrhyw achos boddhaol am ei marwolaeth. Mi ddangosodd fy nhystiolaeth i fod drws ei hystafell hi wedi ei gloi ar yr ochr fewnol, a bod y ffenestri wedi cael eu blocio gan gaeadau hen ffasiwn efo bariau haearn llydan ar eu traws, yr arferid eu cau’n dynn a diogel bob nos. Pan brofwyd sefydlogrwydd y waliau trwchus yn ofalus, dangoswyd eu bod nhw’n solet o gadarn yr holl ffordd o amgylch yr ystafell; ac mi archwiliwyd y llawr yn drwyadl hefyd, efo’r un canlyniadau. Mae’r simdde’n llydan, ond mae honno wedyn wedi ei gwneud yn ddiogel efo pedair o staplau mawrion ar draws ei hagendor. Does dim dwywaith felly fod fy chwaer ar ei phen ei hun pan gyfarfu hi â’i diwedd. Heblaw am hynny, doedd ychwaith ddim olion ffyrnigrwydd na marc nac arwydd o unrhyw drais yn unman ar ei chorff.”
“He investigated the case with great care, for Dr. Roylott’s conduct had long been notorious in the county, but he was unable to find any satisfactory cause of death. My evidence showed that the door had been fastened upon the inner side, and the windows were blocked by old-fashioned shutters with broad iron bars, which were secured every night. The walls were carefully sounded, and were shown to be quite solid all round, and the flooring was also thoroughly examined, with the same result. The chimney is wide, but is barred up by four large staples. It is certain, therefore, that my sister was quite alone when she met her end. Besides, there were no marks of any violence upon her.”
“Beth am gael ei gwenwyno?”
“How about poison?”
“Fe wnaeth y meddygon ei harchwilio hi’n fwriadol am hynny, ond heb brofi dim yn gadarnhaol.”
“The doctors examined her for it, but without success.”
“O ba ganlyniad ydych chi eich hun yn tybio, felly, y bu i’r fonesig anffodus yma farw?”
“What do you think that this unfortunate lady died of, then?”
“Fy nghred i ydy y bu iddi hi farw o ofn pur a sioc nerfus anhygoel o drawmatig; ond beth ar y ddaear wnaeth ei dychryn hi i’r fath raddau, alla’ i’n fy myw ddim dychmygu.”
“It is my belief that she died of pure fear and nervous shock, though what it was that frightened her I cannot imagine.”
“A oedd yna sipsiwn yn y blanhigfa ar y pryd?”
“Were there gipsies in the plantation at the time?”
“O, oedd; mae yna bron wastad rai ohonyn nhw yno.”
“Yes, there are nearly always some there.”
“O, felly’n wir; a beth ydych chi’n ei gasglu o’r cyfeiriad aneglur hwnnw at gylch - rhyw gylch brith?”
“O, felly’n wir; a beth ydych chi’n ei gasglu o’r cyfeiriad aneglur hwnnw at gylch - rhyw gylch brith?”
“Ah, and what did you gather from this allusion to a band - a speckled band?”
“Weithiau, mi rydw i wedi bod yn meddwl nad oedd o efallai ond rhyw fath o siarad ffwndrus dan effaith gwewyr dirdynnol neu ddeliriwm dwys. Dro arall mi fydda’ i’n tybied fod cyfeiriad yn y gair i ryw grŵp neu gylch o bobl; hwyrach fod bwriad ganddi hi i grybwyll yr union dylwyth o sipsiwn sy’n gwersylla’n rheolaidd yn y blanhigfa. Wn i ddim ai’r hancesi brith y bydd cynifer ohonyn nhw’n eu gwisgo weithiau o amgylch eu pennau, a barodd iddi hi awgrymu’r ansoddair rhyfedd hwnnw y gwnaeth hi ei ynganu. Wn i ddim, ar fy ngwir.”
“Sometimes I have thought that it was merely the wild talk of delirium, sometimes that it may have referred to some band of people, perhaps to these very gipsies in the plantation. I do not know whether the spotted handkerchiefs which so many of them wear over their heads might have suggested the strange adjective which she used.”
Ysgydwodd Holmes ei ben megis dyn yn arddangos ei fod ymhell o fod yn dawel ei feddwl.
Holmes shook his head like a man who is far from being satisfied.
“Dyma ddyfroedd dyfnion iawn,” meddai ef ymhen y rhawg; “ond byddwch gystal â pharhau yn eich blaen gyda’ch adroddiad, Miss Stoner.”
“These are very deep waters,” said he; “pray go on with your narrative.”
“Mae dwy flynedd wedi mynd heibio oddi ar hynny, ac mae fy mywyd i wedi bod hyd yn ddiweddar yn fwy unig nag erioed. Fis yn ôl, fodd bynnag, mae cyfaill annwyl i mi, un rydw i wedi ei adnabod ers nifer o flynyddoedd, wedi fy anrhydeddu drwy ofyn am fy llaw mewn priodas. Ei enw ydy Armitage ... Percy Armitage ... ail fab Mr Armitage o Crane Water ger Reading. Dydy fy llystad ddim wedi mynegi unrhyw wrthwynebiad i’r pariad, ac y mae trefniadau ar y gweill i ni briodi yng nghwrs y gwanwyn nesaf. Ond rwan, i ddod at fy mhryder presennol i. Ddeuddydd yn ôl mi ddechreuwyd ar waith atgyweirio yn adain orllewinol ein maenordy ni, ac mae twll bychan wedi ei wneud drwy un o furiau fy ystafell wely i, fel bod yn rhaid i mi symud i’r siambr lle bu farw fy chwaer, a chysgu yn yr union wely’r oedd hi’n cysgu ynddo, hyd nes y bydd y gwaith atgyweirio wedi ei orffen ar fy siambr i fy hun. Dychmygwch felly fy ias o arswyd neithiwr, wrth i mi orwedd yn effro yng nghanol y nos yn troi a throsi yn fy meddwl ddigwyddiadau posibl ei thynged ofnadwy, pan glywais i’n sydyn allan o’r distawrwydd llethol yr un chwibaniad isel â’r un oedd wedi rhagflaenu ei marwolaeth ddisyfyd hi. Mi neidiais o’m gwely ar fy union, a goleuo’r lamp, ond doedd dim i’w weld yn yr ystafell. Roeddwn i wedi fy nghynhyrfu ormod i fynd yn ôl i’m gwely, p’run bynnag, felly mi wisgais i fy nillad amdanaf; a chyn gynted ag y goleuodd y dydd, mi lithrais i lawr o’r tŷ, ac mi gefais i gert ci ger y Crown Inn sydd gyferbyn â ni, a gyrru i Leatherhead, ac oddi yno wedyn y deuthum i ymlaen yma i Lundain y bore ’ma, efo’r un bwriad i’ch gweld chi, syr, ac i ofyn i chi am eich cyngor.”
“Two years have passed since then, and my life has been until lately lonelier than ever. A month ago, however, a dear friend, whom I have known for many years, has done me the honour to ask my hand in marriage. His name is Armitage — Percy Armitage — the second son of Mr. Armitage, of Crane Water, near Reading. My stepfather has offered no opposition to the match, and we are to be married in the course of the spring. Two days ago some repairs were started in the west wing of the building, and my bedroom wall has been pierced, so that I have had to move into the chamber in which my sister died, and to sleep in the very bed in which she slept. Imagine, then, my thrill of terror when last night, as I lay awake, thinking over her terrible fate, I suddenly heard in the silence of the night the low whistle which had been the herald of her own death. I sprang up and lit the lamp, but nothing was to be seen in the room. I was too shaken to go to bed again, however, so I dressed, and as soon as it was daylight I slipped down, got a dog-cart at the Crown Inn, which is opposite, and drove to Leatherhead, from whence I have come on this morning with the one object of seeing you and asking your advice.”
“Fe wnaethoch chi’n ddoeth,” oedd sylw fy nghyfaill; “ond a ydych chi wedi dweud y cyfan wrthyf fi?”
“You have done wisely,” said my friend. “But have you told me all?”
“Do, am a wn i; y cyfan.”
“Yes, all.”
“Miss Stoner, d’ych chi ddim. R’ych chi’n cysgod-amddiffyn eich llystad.”
“Miss Stoner, you have not. You are screening your stepfather.”
“Pam ... wn i ddim beth ydych chi’n ei olygu ... mae’n ddrwg gen i?”
“Why, what do you mean?”
Yn hytrach na’i hateb yn ddiatreg â’i leferydd, camodd Holmes ymlaen yn fonheddig, a gwthiodd yn ei ôl yn ysgafn y ffrilen o les ddu oedd yn rhimyn o amgylch godre llawes ei gwisg, gan ddadorchuddio arddwrn y llaw a orffwysai ein hymwelydd yn ddiymwybod ar ei glin. Wedi eu hargraffu ar yr arddwrn gwelw-wyn hwnnw a ddaeth i’r golwg roedd cleisiau dulas ar ffurf glir pedwar bys ac un bawd.
For answer Holmes pushed back the frill of black lace which fringed the hand that lay upon our visitor’s knee. Five little livid spots, the marks of four fingers and a thumb, were printed upon the white wrist.
“Rydych chi wedi cael eich defnyddio’n greulon,” mentrodd Holmes ei awgrymu’n dyner.
“You have been cruelly used,” said Holmes.
Newidiodd lliw wyneb y fonesig yn goch dwfn, a phrysurodd i orchuddio ei harddwrn briwedig. “Dyn caled ydy o,” esboniodd hi’n gwta, ac yn amlwg dan deimlad, “ac efallai nad ydy o’n llawn sylweddoli ei nerth ei hun.”
The lady coloured deeply and covered over her injured wrist. “He is a hard man,” she said, “and perhaps he hardly knows his own strength.”
Dilynwyd ei chyfaddefiad swil gan ddistawrwydd hir, pryd y gorffwysai Holmes ei ên ar ei ddwylo gan syllu’n ddwys i fflamau’r tân a gracliai yn y grât.
There was a long silence, during which Holmes leaned his chin upon his hands and stared into the crackling fire.
“Ie, dyma fusnes dwfn iawn,” meddai o’r diwedd.
“Ie, dyma fusnes dwfn iawn,” meddai o’r diwedd. “Mae yna gant a mil o fanylion y dymunwn i ymgyfarwyddo â nhw cyn i mi gynnig penderfyniad i chi ynglŷn â’r hyn y dylech chi ei wneud yn eich sefyllfa. Ond does gennym ni’r un eiliad i’w gwastraffu. Pe byddem ni’n dod draw i Stoke Moran brynhawn heddiw, a fyddai hi’n bosib, ’dych chi’n tybio, i ni gael golwg drwy’r ystafelloedd hyn r’ych chi wedi cyfeirio atyn nhw, heb i hynny fod yn hysbys i’ch llystad?”
“This is a very deep business,” he said at last. “There are a thousand details which I should desire to know before I decide upon our course of action. Yet we have not a moment to lose. If we were to come to Stoke Moran to-day, would it be possible for us to see over these rooms without the knowledge of your stepfather?”
“Fel mae’n digwydd, roedd o’n siarad ddoe am ddod draw i’r ddinas yma heddiw ar ryw fusnes a swniai’n eithriadol o bwysig. Mae’n debygol iawn y bydd o oddi cartref drwy’r dydd, ac na fyddai yn Stoke Moran ddim byd i darfu rhag i chi wneud hynny. Erbyn hyn mae gennym ni feistres tŷ, ond mae hi mewn gwth o oedran a braidd yn ffwndrus ei meddwl, ac mi allwn i drefnu’n hawdd i’w chael hi o’r ffordd am ryw awr neu ddwy, yn ôl eich cyfarwyddyd chi.”
“As it happens, he spoke of coming into town to-day upon some most important business. It is probable that he will be away all day, and that there would be nothing to disturb you. We have a housekeeper now, but she is old and foolish, and I could easily get her out of the way.”
“Ardderchog. Does gennych chi ddim byd yn erbyn ymweliad o’r fath, Watson?”
“Excellent. You are not averse to this trip, Watson?”
“Ddim o gwbl.”
“By no means.”
“Os felly, fe ddeuwn ni’n dau. Beth ydych chi eich hun am ei wneud, rhwng nawr a hynny?”
“Then we shall both come. What are you going to do yourself?”
“Mae gen i un neu ddau o bethau yr hoffwn i eu gwneud, tra fy mod innau rwan yma yn Llundain. Ond mi fydda i’n dychwelyd efo’r trên deuddeg o’r gloch, fel y bydda i yno mewn pryd i ddisgwyl i chi gyrraedd.”
“I have one or two things which I would wish to do now that I am in town. But I shall return by the twelve o’clock train, so as to be there in time for your coming.”
“Ac fe allwch chi ein disgwyl ni’n gynnar yn y prynhawn. Mae gen i fy hun ryw faterion busnes bychain i ddelio gyda nhw, yn y cyfamser. Wnewch chi ddim aros gyda ni am damaid o frecwast?”
“And you may expect us early in the afternoon. I have myself some small business matters to attend to. Will you not wait and breakfast?”
“Na’n wir; mae’n rhaid i mi fynd, diolch yn fawr i chi. Mae fy nghalon i wedi ysgafnhau’n barod ers i mi ymddiried fy nhrafferthion i chi. Mi fydda i’n edrych ymlaen at eich gweld chi eto’r prynhawn yma.” Gostyngodd rwyden ei fêl ddu drwchus dros ei hwyneb, a llithrodd allan o’r ystafell yn gynnil o gwrtais.
“No, I must go. My heart is lightened already since I have confided my trouble to you. I shall look forward to seeing you again this afternoon.” She dropped her thick black veil over her face and glided from the room.
“A beth ydych chi’n ei feddwl o’r cyfan, Watson?” holodd Sherlock Holmes, gan bwyso’i gefn yn ôl yn ei gadair.
“And what do you think of it all, Watson?” asked Sherlock Holmes, leaning back in his chair.
“Mae’n ymddangos i mi fel fod hwn yn hen fusnes tra thywyll a sinistr.”
“Mae’n ymddangos i mi fel fod hwn yn hen fusnes tra thywyll a sinistr.”
“It seems to me to be a most dark and sinister business.”
“Digon tywyll yn wir, a digon sinistr.”
“Dark enough and sinister enough.”
“Ac eto, os yw’r fonesig yn gywir wrth ddweud bod y lloriau a’r muriau yn solet, ac nad oes modd cael mynediad drwy’r drws na’r ffenestr na’r simnai, yna mae’n rhaid bod ei chwaer heb amheuaeth wedi bod ar ei phen ei hun, pan gyfarfu hi â’i diwedd dirgel.”
“Yet if the lady is correct in saying that the flooring and walls are sound, and that the door, window, and chimney are impassable, then her sister must have been undoubtedly alone when she met her mysterious end.”
“Beth felly yw eich esboniad chi o’r chwibanu liw nos yma? A beth am eiriau rhyfeddol eithriadol y wraig ifanc wrth iddi hi farw?”
“What becomes, then, of these nocturnal whistles, and what of the very peculiar words of the dying woman?”
“Alla’ i’n fy myw ddim dychmygu.”
“I cannot think.”
“Pan gyfunwch chi’r syniadau am chwibanu ym mherfedd nos, am bresenoldeb cylch o sipsiwn crwydrol sydd ar delerau cyfeillgar agos iawn gyda’r hen feddyg yma, y ffaith bod gennym ni bob rheswm i gredu bod y meddyg yn awyddus y tu hwnt i rwystro ei lysferch rhag priodi, y crybwylliad astrus o wefusau merch ar drengi at ryw gylch o ryw fath, ac yn olaf un y ffaith fod Miss Helen Stoner wedi clywed clang metelaidd, a allai fod wedi cael ei achosi gan un o’r bariau hynny sydd at sicrhau bod shwteri’r ffenestri ar gau, wedi syrthio’n glap i’w gynnal-fachau, yna fe greda’ i ein bod ni ar dir go ddiogel i feddwl mai ar y llinellau hynny y llwyddwn ni i glirio’r dirgelwch hwn.”
“When you combine the ideas of whistles at night, the presence of a band of gipsies who are on intimate terms with this old doctor, the fact that we have every reason to believe that the doctor has an interest in preventing his stepdaughter’s marriage, the dying allusion to a band, and, finally, the fact that Miss Helen Stoner heard a metallic clang, which might have been caused by one of those metal bars that secured the shutters falling back into its place, I think that there is good ground to think that the mystery may be cleared along those lines.”
“Ond pa ran, felly, a chwaraewyd gan y sipsiwn yn hyn oll?”
“But what, then, did the gipsies do?”
“Duw a ŵyr; alla’ i fy hun, ar fy ngair, ddim meddwl.”
“I cannot imagine.”
“Hm; mi alla’ i weld nifer o wrthwynebiadau i’r fath ddamcaniaeth.”
“I see many objections to any such theory.”
“Felly minnau hefyd; ac am yr union reswm hwnnw rydym ni’n mynd draw i Stoke Moran heddiw. Rwyf i am weld p’run ai yw’r gwrthwynebiadau o bwys angheuol, neu a ellir cynnig esboniad rhesymol iddyn nhw. Ond beth, yn enw’r Diawl!”
“And so do I. It is precisely for that reason that we are going to Stoke Moran this day. I want to see whether the objections are fatal, or if they may be explained away. But what in the name of the devil!”
Yr hyn a enynnodd y fath ebychiad o enau fy nghyfaill oedd y ffaith i’n drws ni gael ei hyrddio’n agored, yn hollol ddirybudd, gan dynnu ein sylw ni’n ddiatal at anferth o ddyn yn sefyll fel pe wedi ei fframio ym mwlch yr agorfa. Roedd wedi ei ddilladu mewn cymysgedd od o wryw-wisg proffesiynol a gweith-wisg amaethyddol, gyda’i het silc-uchel ddu ar ei ben, ffrog-gôt laes, a phâr o goesarnau uchel; ac yn ei law swingiai chwip-wialen hela. Roedd y creadur mor dal fel bod ei het silc mewn gwirionedd yn ysgubo yn erbyn trawst uchaf porth y drws, ac roedd ei gorff mor llydan fel ei fod yn ymestyn o un polyn plwm y porth i’r llall. Nodweddid ef hefyd gan ben anarferol o fawr, a hwnnw fel pe bai wedi ei ysgythru gyda miloedd o grychau; roedd croen ei wyneb wedi ei losgi’n felyn gan yr haul, a’i wedd yn bradychu pob nwyd anfadus, wrth iddo droi ei wep o un i’r llall ohonom ni; tra roedd ei lygaid dirgel-ddwfn, gwaetgoch a llawn bustl, a’i drwyn main gyda’i bont uchel, esgyrnog, yn peri iddo edrych yn debyg iawn i hen fwltur ysglyfaethus a ffyrnig.
The ejaculation had been drawn from my companion by the fact that our door had been suddenly dashed open, and that a huge man had framed himself in the aperture. His costume was a peculiar mixture of the professional and of the agricultural, having a black top-hat, a long frock-coat, and a pair of high gaiters, with a hunting-crop swinging in his hand. So tall was he that his hat actually brushed the cross bar of the doorway, and his breadth seemed to span it across from side to side. A large face, seared with a thousand wrinkles, burned yellow with the sun, and marked with every evil passion, was turned from one to the other of us, while his deep-set, bile-shot eyes, and his high, thin, fleshless nose, gave him somewhat the resemblance to a fierce old bird of prey.
“Pa un ohonoch chi ydy Holmes?” rhuodd y ddrychiolaeth yma.
“Which of you is Holmes?” asked this apparition.
“Fy enw i yw hwnnw, syr; ond ... maddeuwch i mi ... mae gennych chi’r fantais arna’ i,” oedd ymateb tawel a bonheddig fy nghydymaith.
“My name, sir; but you have the advantage of me,” said my companion quietly.
“Fi ydy Dr. Grimesby Roylott, o Stoke Moran.”
“I am Dr. Grimesby Roylott, of Stoke Moran.”
“Felly’n wir, Doctor,” atebodd Holmes yn arwynebol groesawgar a chartrefol, mewn ymgais i ddiffiwsio a thyneru’r awyrgylch. “Da chi, syr, cymerwch sedd.”
“Indeed, Doctor,” said Holmes blandly. “Pray take a seat.”
“Wna i ddim o’r fath beth. Mae fy llysferch i wedi bod yma. Rydw i wedi olrhain ei thrywydd hi bob cam i’r lle hwn. Beth mae hi wedi bod yn ei glepian amdano wrthych chi, efo’i thafod ffiaidd a gwenwynllyd?”
“I will do nothing of the kind. My stepdaughter has been here. I have traced her. What has she been saying to you?”
“Mi dybiaf fod y tywydd ychydig yn oer am yr adeg yma o’r flwyddyn,” cynigiodd Holmes fel mater o sylwebaeth ddigyswllt, eto mewn agwedd radlon a chyfeillgar, i’r perwyl o geisio heddychu’r sefyllfa.
“It is a little cold for the time of the year,” said Holmes.
“Beth mae hi wedi ei ddweud wrthych chi?” taranodd yr hen ŵr yn flin gynddeiriog.
“What has she been saying to you?” screamed the old man furiously.
“Ond mi rydw i wedi clywed fod y saffrwn yn argoeli’n dda,” atebodd fy nghyfaill, gan barhau i ymddangos yn gwbl ddigyffro dan ymosodiad mor annymunol.
“But I have heard that the crocuses promise well,” continued my companion imperturbably.
“Hy! Ydych chi’n ceisio fy mwrw i oddi ar fy echel, ydych chi?” meddai ein hymwelydd newydd, gan gymryd cam ymlaen, ac ysgwyd ei fflangell hela’n fygythiol yn wyneb Holmes. “Mi wn i amdanoch chi, y cnaf! Rydw i wedi clywed amdanoch chi o’r blaen. Chi ydy Holmes yr ymyrrwr diegwyddor!”
“Ha! You put me off, do you?” said our new visitor, taking a step forward and shaking his hunting-crop. “I know you, you scoundrel! I have heard of you before. You are Holmes, the meddler.”
Gwenodd fy nghyfaill.
My friend smiled.
“Holmes y busnesgi bondigrybwyll!”
"Holmes, the busybody!"
“Holmes, ‘Siôn Swyddfa’ Scotland Yard.”
“Holmes, the Scotland Yard Jack-in-office!”
Chwarddodd Holmes yn foddhaus. “Mae eich sgwrs yn eithriadol o ddiddanus,” meddai’n hamddenol. “Pan fyddwch chi’n mynd allan, byddwch mor garedig â chau’r drws ar eich ôl, gan fod yna ddrafft diamheuol yn yr ystafell yma.”
Holmes chuckled heartily. “Your conversation is most entertaining,” said he. “When you go out close the door, for there is a decided draught.”
“Mi adawa’ i wedi i mi orffen dweud fy nweud. Peidiwch chi â meiddio medlan efo fy materion i, Mr Holmes. Mi wn i’n iawn fod Miss Stoner wedi bod yma; mi wnes i ddilyn ei chamre hi yr holl ffordd i’r lle hwn! Mi rydw i’n ddyn peryglus i chi hyd yn oed ystyried sathru ar fy nghyrn i! Edrychwch yma ..." Camodd ymlaen yn frysiog, gafaelodd fel gefel yn y pocer tân oddi ar yr aelwyd, a chyda’i balfalau melyngoch enfawr fe’i plygodd yn y fan a’r lle yn hanner-crwn fel cryman.
“I will go when I have said my say. Don’t you dare to meddle with my affairs. I know that Miss Stoner has been here. I traced her! I am a dangerous man to fall foul of! See here.” He stepped swiftly forward, seized the poker, and bent it into a curve with his huge brown hands.
“Jest byddwch chi’n ofalus i’ch cadw eich hun allan o afael fy nghrafangau i,” cyfarthodd; a chan hyrddio’r pocer ystumiedig yn ei ôl i’r lle tân, trodd ar ei sawdl a brasgamodd allan o’r ystafell yn gandryll ei dymer.
“See that you keep yourself out of my grip,” he snarled, and hurling the twisted poker into the fireplace he strode out of the room.
“Onid ydy e’n greadur dymunol,” dychanodd Holmes, gan chwerthin yn isel yn ei wddf. “Fe wn i nad wyf i cweit mor gorffog ag e', ond pe buasai’r dyn wedi aros fymryn yn hirach efallai y byddwn innau wedi dangos iddo fe nad yw fy nerth i ryw lawer iawn yn fwy musgrell na’i gryfder yntau.” Wrth iddo siarad felly, plygodd yn bwyllog i godi’r pocer, a chyda hergwd sydyn â’i ddwy law fe’i sythodd allan yn ei ôl, mor unionsyth ag y disgwylid i bocer tân fod.
“He seems a very amiable person,” said Holmes, laughing. “I am not quite so bulky, but if he had remained I might have shown him that my grip was not much more feeble than his own.” As he spoke he picked up the steel poker and, with a sudden effort, straightened it out again.
“Wel! Dychmygwch y fath haerllugrwydd; i feiddio fy nghamgymryd i am un o dditectifs swyddogol yr heddlu, a’m gosod i’n gyfartal ag un ohonyn nhw! Mae’r digwyddiad hwn, serch hynny, yn symbyliad heriol sydd wedi rhoi inni arddeliad penderfynol i ymroi i’r archwiliad hwn o ddifrif; a ’dwyf i ond yn gobeithio na fydd ein cyfaill annwyl ni’n dioddef mewn unrhyw ffordd o ganlyniad i’w hannoethineb, yn caniatáu i’r cythraul gwallgof hwn ddilyn ôl ei throed hi yma. Felly nawr, Watson, fe archebwn ni frecwast, ac wedyn fe gerddwn ni heb oedi i lawr i Lys y Meddygon, lle rwy’n gobeithio cael gafael ar ddata a all ein cynorthwyo ni’n y mater hwn sydd ger ein bron ni.”
“Fancy his having the insolence to confound me with the official detective force! This incident gives zest to our investigation, however, and I only trust that our little friend will not suffer from her imprudence in allowing this brute to trace her. And now, Watson, we shall order breakfast, and afterwards I shall walk down to Doctors’ Commons, where I hope to get some data which may help us in this matter.”
Roedd hi bron yn un o’r gloch pan ddychwelodd Sherlock Holmes o’i ecsgwrsiwn. Daliai yn ei law daflen o bapur glas yn llawn o nodiadau a ffigurau wedi eu sgriblo drosto.
It was nearly one o’clock when Sherlock Holmes returned from his excursion. He held in his hand a sheet of blue paper, scrawled over with notes and figures.
“Rwyf i wedi gweld ewyllys y wraig a fu farw,” meddai ef; “ac i geisio dod o hyd i’w hunion ystyr fe’m gorfodwyd i weithio allan brisiau cyfredol y buddsoddiadau sydd ynghlwm wrthi. Erbyn hyn ’dyw cyfanswm yr incwm a oedd ar yr adeg y bu farw’r wraig ryw ychydig yn fyr o £1,100, oherwydd y gostyngiad mewn prisiau amaethyddol yn y cyfamser, yn ddim mwy na £750. Gall y ddwy chwaer hawlio incwm o £250 yr un ar achlysur eu priodas, ill dwy ohonyn nhw. Mae’n amlwg felly, petai’r ddwy ferch landeg yma wedi priodi, na fyddai’r dihiryn hwn yn medru denu i’w goffrau ef ei hun ond swm pitw bychan iawn o’r golud. Mewn gwirionedd, pe byddai ond un o’r chwiorydd yn digwydd priodi, byddai hynny’n ddigon i andwyo ei obeithion trachwantus ef ei hun i raddau difrifol iawn. Ond ’dyw fy llafur i’r bore hwn ddim wedi bod yn ofer o bell ffordd, gan fod y Bonheddwr Byrbwyll ei hun wedi profi yn ein gŵydd ni bod ganddo fe’r cymhelliad cryfaf dros sefyll yn y ffordd i rwystro rhag i unrhyw beth fel priodas ddigwydd, tra byddo anadl ynddo fe. A nawr, Watson, mae’r mater hwn yn rhy ddifrifol i ni lusgo ein traed na llaesu ein dwylo yn ei gylch, yn arbennig felly gan fod yr hen ŵr gorffwyll yma’n ymwybodol ein bod ni’n ymddiddori yn ei faterion a’i fusnes; felly os y’ch chi’n barod, fe alwn ni am gerbyd er mwyn gyrru tuag at Waterloo. Fe fyddwn i’n gwerthfawrogi’n fawr iawn pe byddech chi’n llithro llawddryll i’ch llogell. Does dim i guro cetrisen Eley Rhif 2 at setlo dadl gyda bonheddwr sy’n giamstar ar gyfrodeddu poceri dur yn glymau. Hwnnw, a brws dannedd yr un, am a wn i, yw’r cyfan fyddwn ni’n dau eu hangen.”
“I have seen the will of the deceased wife,” said he. “To determine its exact meaning I have been obliged to work out the present prices of the investments with which it is concerned. The total income, which at the time of the wife’s death was little short of £1100, is now, through the fall in agricultural prices, not more than £750. Each daughter can claim an income of £250, in case of marriage. It is evident, therefore, that if both girls had married, this beauty would have had a mere pittance, while even one of them would cripple him to a very serious extent. My morning’s work has not been wasted, since it has proved that he has the very strongest motives for standing in the way of anything of the sort. And now, Watson, this is too serious for dawdling, especially as the old man is aware that we are interesting ourselves in his affairs; so if you are ready, we shall call a cab and drive to Waterloo. I should be very much obliged if you would slip your revolver into your pocket. An Eley’s No. 2 is an excellent argument with gentlemen who can twist steel pokers into knots. That and a tooth-brush are, I think, all that we need.”
Pan gyraeddasom ni Waterloo, fe fuom ni’n ffodus iawn i ddal y trên yn syth i Leatherhead, lle y gwnaethom ni logi trap o dafarn yr orsaf, a gyrru am bedair neu bum milltir ar hyd lonydd hyfryd swydd Surrey. Roedd hi’n ddiwrnod bendigedig o braf, gyda haul disglair ac ychydig o gymylau gwyn-wlanog yn y ffurfafen. Ymwthiai’r coed a’r gwrychoedd ar hyd ymylon y ffordd eu blagur gwyrdd cynharaf, ac roedd yr awyr ei hun yn llawn o sawr pleserus y ddaear laith. Allwn i fy hun o leiaf ddim peidio â synhwyro’r gwrthgyferbyniad anghyfforddus rhwng yr addewid felys a’n hamgylchynai ni am ddyfodiad y gwanwyn pêr, a’r cyrch adwythig a sinistr hwn yr oeddem ni’n dau wedi ymrwymo iddo. Eisteddai fy nghydymaith ym mhen blaen y trap, ei ddwylo ymhleth, ei het fowler ddu wedi ei thynnu ymlaen dros ei lygaid, ei ên wedi ei suddo’n ôl i mewn i’w frest, a’i fyfyrdod ym mherfeddion ei feddyliau dwysaf. Yn sydyn ddigon, fodd bynnag, bywiogodd gydag afiaith, trawodd fi’n ysgafn ar fy ysgwydd, a phwyntiodd â’i fys dros y dolydd.
At Waterloo we were fortunate in catching a train for Leatherhead, where we hired a trap at the station inn and drove for four or five miles through the lovely Surrey lanes. It was a perfect day, with a bright sun and a few fleecy clouds in the heavens. The trees and wayside hedges were just throwing out their first green shoots, and the air was full of the pleasant smell of the moist earth. To me at least there was a strange contrast between the sweet promise of the spring and this sinister quest upon which we were engaged. My companion sat in the front of the trap, his arms folded, his hat pulled down over his eyes, and his chin sunk upon his breast, buried in the deepest thought. Suddenly, however, he started, tapped me on the shoulder, and pointed over the meadows.
“Edrychwch fan draw acw!” meddai, wedi ei sionci drwyddo.
“Look there!” said he.
O’n blaenau ni ymestynnai parc yn drwm dan goed ar lethr llyfn a oleddfai’n raddol ar i fyny oddi wrthym, gyda’r goedwig yn trwcháu o dipyn i beth i ffurfio celli drwchus, dywyll ar gopa uchaf y bryn. O blith y canghennau gwyrdd ymwthiai talcen tŷ llwydaidd yr olwg a chronglwydydd a berthynai i faenordy hynafol iawn.
A heavily timbered park stretched up in a gentle slope, thickening into a grove at the highest point. From amid the branches there jutted out the grey gables and high roof-tree of a very old mansion.
“Stoke Moran?” holodd fy nghydymaith.
“Stoke Moran?” said he.
“O, ie, syr,” atebodd y gyrrwr ifanc; “hwn ’co fan ’co yw cartre’ Dr. Grimesby Roylott.”
“Yes, sir, that be the house of Dr. Grimesby Roylott,” remarked the driver.
“Mae yna waith adeiladu’n mynd ymlaen yno,” sylwodd Holmes, gan ychwanegu: “Dyna’n cyrchfan ni; dyna’r lle rydym ni’n mynd iddo.”
“There is some building going on there,” said Holmes; “that is where we are going.”
“A ’co’r pentre’ fan ’co,” esboniodd y gyrrwr, gan bwyntio at glwstwr o doeau tai beth pellter i ffwrdd ar ein hochr chwith. “Ond os y’ch chi’n mo’yn mynd at y tŷ mawr ’co, fe ffindiwch taw cynted i chi fydd croesi’r sticil fan ’co, a dilyn y droedffordd ’co wedyn drwy’r caeau. ’Co fe’r llwybr, lle mae’r lodes ’co’n rhodio.”
“There’s the village,” said the driver, pointing to a cluster of roofs some distance to the left; “but if you want to get to the house, you’ll find it shorter to get over this stile, and so by the foot-path over the fields. There it is, where the lady is walking.”
“A’r lodes, mi debygaf, yw Miss Stoner,” sylwodd Holmes, gan gysgodi’r heulwen o’i lygaid â’i law. “Ie’n wir; ... efallai mai’r doethaf i ni fyddai dilyn eich awgrym chi, hefyd.”
“And the lady, I fancy, is Miss Stoner,” observed Holmes, shading his eyes. “Yes, I think we had better do as you suggest.”
Arhosodd y march, talasom yr arian oedd yn ddyledus am ein cludiant, ac unwaith yr oedd ein traed ni’n gadarn ar y ddaear, trodd y gyrrwr ei gerbyd i wynebu’r cyfeiriad y teithiasem ohono, a ratlodd y trap ar ei hynt yn ôl tuag at Leatherhead.
We got off, paid our fare, and the trap rattled back on its way to Leatherhead.
“Meddyliais mai cystal peth,” esboniodd Holmes wrth i ni ddringo dros y gamfa, “oedd pe byddai’r llanc yna’n tybied ein bod ni wedi dod yma fel penseiri, neu ar ryw fusnes cyffelyb. O bosib y bydd hynny’n rhoi taw ar ei glebran. Prynhawn da, Miss Stoner. Fe welwch ein bod ni’n dau wedi bod gystal â’n gair.”
“I thought it as well,” said Holmes as we climbed the stile, “that this fellow should think we had come here as architects, or on some definite business. It may stop his gossip. Good-afternoon, Miss Stoner. You see that we have been as good as our word.”
Roedd y cleient y bu i ni ei chwrdd yn gynharach y bore hwnnw wedi prysuro ymlaen i’n cyfarfod ni gydag wyneb a fynegai ei llawenydd. “Rydw i wedi bod yn disgwyl mor eiddgar amdanoch chi,” llefodd yn siriol a hapus, gan ysgwyd ein dwylo ni’n gynnes o groesawgar. “Mae popeth wedi gweithio allan yn ardderchog hyd yma. Mae Dr. Roylott wedi mynd tua thref i Lundain, ac mae hi’n annhebygol y bydd o’n dychwelyd cyn y min nos.”
Our client of the morning had hurried forward to meet us with a face which spoke her joy. “I have been waiting so eagerly for you,” she cried, shaking hands with us warmly. “All has turned out splendidly. Dr. Roylott has gone to town, and it is unlikely that he will be back before evening.”
“Rydym ni eisoes wedi cael y pleser o ddod i adnabod y Meddyg yn lled dda,” meddai Holmes; ac mewn ychydig eiriau amlinellodd yn fyr yr hyn a ddigwyddasai yn ein cartref-swyddfa, yn dilyn ei hymadawiad hi oddi yno yn gynharach y bore hwnnw. Fel yr oedd hi’n gwrando, trodd gwefusau Miss Stoner yn welw wyn.
“We have had the pleasure of making the doctor’s acquaintance,” said Holmes, and in a few words he sketched out what had occurred. Miss Stoner turned white to the lips as she listened.
“Y nefoedd wen!” ebychodd, “mae o wedi fy nilyn i, felly.”
“Y nefoedd wen!” ebychodd, “mae o wedi fy nilyn i, felly.”
“Good heavens!” she cried, “he has followed me, then.”
“Felly y mae hi’n ymddangos.”
“So it appears.”
“Mae o mor llwynogaidd o gyfrwys fel nad ydw i byth yn gwybod pryd rydw i’n ddiogel oddi wrtho. Beth ar y ddaear fawr a ddywedith o pan ddychwelith o’n ei ôl yma?”
“He is so cunning that I never know when I am safe from him. What will he say when he returns?”
“Fe fydd yn rhaid iddo fod ar ei wyliadwriaeth, gan y gallai e’ ddarganfod bod rhywun arall hyd yn oed fwy cynllwyngar nag ef ei hun ar ei drywydd. Mi fydd yn rhaid i chi eich cloi eich hun oddi wrtho fe heno. Os bydd e’n dreisgar, yna fe wnawn ni eich cipio chi i ffwrdd at eich modryb yn Harrow. Nawr ’te, mae’n rhaid i ni wneud y gorau o’n hamser prin, felly byddwch gystal â’n tywys ni ar unwaith i’r ystafelloedd roeddem ni am eu harchwilio, os gwelwch chi’n dda.”
“He must guard himself, for he may find that there is someone more cunning than himself upon his track. You must lock yourself up from him to-night. If he is violent, we shall take you away to your aunt’s at Harrow. Now, we must make the best use of our time, so kindly take us at once to the rooms which we are to examine.”
Roedd adeilad y maenordy o wenithfaen llwyd, wedi ei orchuddio’n drwm â sypiau gwyrdd o gen y cerrig; ac roedd y rhan ganolog ohono’n gymharol uwch na’r gweddill. Roedd iddo ddwy adain grymog yn ymestyn allan o’r ddeutu ac yn troi’n gilgantaidd i gyfeiriad ei gilydd megis crafangau cranc enfawr. O edrych yn frysiog dros yr adain chwith, gwelid fod paneli gwydr y ffenestri wedi eu torri, yn deilchion yma ac acw, a bod rhai o’r bylchau wedi eu cau i mewn â byrddau pren; tra bod y to hefyd yn rhannol wedi cwympo i mewn arno’i hun. Ciplun o ddadfeiliad, os bu un erioed. Tua chanol yr adeilad edrychai’r adeiladwaith fel pe’i fod mewn ychydig gwell cyflwr. Ond roedd arwyddion amlwg fod y bloc ar yr ochr dde yn gymharol fodern; yno roedd y llenni ar y ffenestri, a’r mwg glas a droellai fry allan o’r simneiau, yn arwyddion cadarnhaol mai dyma’r unig ran o’r tŷ y preswyliai’r teulu ynddo bellach. Roedd ychydig o sgaffaldiau wedi eu codi yn erbyn wal talcen yr adeilad, ac roedd bwlch wedi ei dorri yn y gwaith maen, ond doedd dim arwyddion bod gweithwyr o amgylch y safle ar foment neilltuol ein hymweliad ni â’r lle. Cerddodd Holmes yn araf i fyny ac i lawr y lawnt a oedd mewn cyflwr tra anghymen, ar laswellt a edrychai’n debycach o fod wedi ei rwygo na’i dorri, gan roi ei holl sylw dwys i archwilio saernïaeth allanol y ffenestri.
The building was of grey, lichen-blotched stone, with a high central portion and two curving wings, like the claws of a crab, thrown out on each side. In one of these wings the windows were broken and blocked with wooden boards, while the roof was partly caved in, a picture of ruin. The central portion was in little better repair, but the right-hand block was comparatively modern, and the blinds in the windows, with the blue smoke curling up from the chimneys, showed that this was where the family resided. Some scaffolding had been erected against the end wall, and the stone-work had been broken into, but there were no signs of any workmen at the moment of our visit. Holmes walked slowly up and down the ill-trimmed lawn and examined with deep attention the outsides of the windows.
“Dyma, ’dw i’n ei gymryd, y rhan o’r tŷ sy’n cynnwys yr ystafelloedd lle roeddech chi’n arfer cysgu; gyda’ch chwaer yn defnyddio’r ystafell ganol yma, siŵr o fod, sydd bared wrth bared â siambr Dr. Roylott yn y prif adeilad?”
“This, I take it, belongs to the room in which you used to sleep, the centre one to your sister’s, and the one next to the main building to Dr. Roylott’s chamber?”
“Yn gymwys felly; ond ar hyn o bryd rydw i fy hun yn cysgu yn yr ystafell ganol honna.”
“Exactly so. But I am now sleeping in the middle one.”
“Tra bo’r newidiadau a’r ailadeiladu ar y gweill, os deallaf yn gywir. Gyda llaw, ’dyw hi ddim yn ymddangos i mi fod unrhyw alw mawr am atgyweirio fel y cyfryw i’r wal dalcen yna.”
“Pending the alterations, as I understand. By the way, there does not seem to be any very pressing need for repairs at that end wall.”
“Ar ei ben; does dim un rheswm nac un angen yn y byd am unrhyw drwsio yn y fan ’na. Fy marn i ydy mai esgus oedd y cyfan, i’m symud i allan o’m hystafell.”
“There were none. I believe that it was an excuse to move me from my room.”
“Ah! Mi synhwyra’ i ryw awgrym o ddatgeliad bychan yn eich geiriau? Nawr ’te, ar yr ochr arall i’r adain gul yma mae’n rhaid bod y coridor y mae drysau’r ystafelloedd hyn yn agor allan iddo. Mae yna ffenestri ar waliau’r coridor, wrth gwrs?”
“Ah! that is suggestive. Now, on the other side of this narrow wing runs the corridor from which these three rooms open. There are windows in it, of course?”
“Oes, mae yna, ond rhai bychain iawn ydyn nhw; yn rhy gul i unrhyw berson fedru dringo i mewn ac allan drwyddyn nhw.”
“Yes, but very small ones. Too narrow for anyone to pass through.”
“Ond gan i chi eich dwy gloi eich drysau gyda’r nos, doedd dim ffordd y gellid cael mynediad i’r un o’ch ystafelloedd chi o’r ochr honno. Nawr ’te, fyddech chi mor garedig â mynd i mewn i’ch ystafell ac agor eich ffenestr, Miss Stoner; yna caewch y caeadau o’r tu mewn, a gosodwch y bar ar eu traws i’w cloi nhw’n eu lle.”
“As you both locked your doors at night, your rooms were unapproachable from that side. Now, would you have the kindness to go into your room and bar your shutters?”
Wedi i Miss Stoner fynd i mewn i’r tŷ a gwneud yn union yn ôl cyfarwyddiadau fy nghyfaill, archwiliodd Holmes y shwteri drwy’r ffenestr agored, o’r tu allan, gan ymdrechu ymhob modd i wthio’r caeadau ar agor, ond heb unrhyw lwyddiant. Doedd dim un rhigol y gellid gwthio llafn fain cyllell drwyddi er mwyn ceisio codi’r bar oddi ar ei gynnal-fachau. Yna gyda’i chwyddhadur gwydr, profodd y colfachau’n fanwl; ond roeddent hwythau o haearn caled, wedi eu hadeiladu’n gadarn i mewn i saernїaeth y gwaith maen swmpus.
Miss Stoner did so, and Holmes, after a careful examination through the open window, endeavoured in every way to force the shutter open, but without success. There was no slit through which a knife could be passed to raise the bar. Then with his lens he tested the hinges, but they were of solid iron, built firmly into the massive masonry.
“Hm!” anadlodd allan yn y man, gan grafu ei ên mewn peth penbleth; “mae fy namcaniaeth i yn amlwg yn datgelu mwy o feini tramgwydd na’r disgwyl, ac yn codi mwy o anawsterau nag y mae hyd yma yn eu datrys. Allai’r un copa gwalltog wthio drwy’r shwteri hyn, a hwythau wedi eu bolltio oddi mewn i’r tŷ. Wel, mi gawn ni weld os gall y tu fewn i’r ystafell gynnig unrhyw oleuni pellach ar y mater.”
“Hum!” said he, scratching his chin in some perplexity, “my theory certainly presents some difficulties. No one could pass these shutters if they were bolted. Well, we shall see if the inside throws any light upon the matter.”
Arweiniai drws ochr bychan i mewn i dramwyfa’r coridor gwyngalchog, o’r hwn yr agorai drysau i dair ystafell wely ochr yn ochr â’i gilydd. Gwrthododd Holmes archwilio’r drydedd siambr, felly dyma ni’n ei hanelu hi’n syth at yr ail, sef yr un y symudwyd Miss Stoner iddi hi, i’w defnyddio ar hynny o bryd fel ei hystafell wely bersonol, a’r union ystafell lle yr wynebodd ei chwaer ei thynged angheuol. Ystafell fechan ddigon clyd a chartrefol, ag iddi nenfwd isel a lle tân llydan agored yn adlewyrchu steil a ffasiwn hen dai’r pendefigion gwledig ers talwm. Mewn un gongl safai cist ddroriau brown, gyferbyn â gwely cul ac arno garthen wen drwsiadus, mewn congl yr ochr arall; ac ar ochr chwith y ffenestr roedd bwrdd ymbincio destlus. Dyna’r cyfan o eitemau, ynghyd â dwy gadair fechan o blethwaith gwiail, a gyfansoddai’r casgliad o ddodrefn yn yr ystafell, ar wahân i ddarn sgwâr o garped Wilton ar ganol y llawr. Roedd y byrddau a’r paneli ar y muriau amgylchynol o dderw brown, ac yn rhydyllog o dyllau’r pry pren drwyddynt; mor hen a llychwin fel ag i awgrymu eu bod nhw mwy na thebyg yn dyddio’n ôl i gyfnod adeiladu’r tŷ yn wreiddiol. Tynnodd Holmes un o’r cadeiriau plethwaith gwiail i’r gornel wag ac eisteddodd yn araf a thawel ynddi hi, tra teithiai ei lygaid yn bwyllog i fyny ac i waered a sawl gwaith o amgylch y lle, gan gymryd i mewn bob manylyn gweledol o fewn yr ystafell.
A small side door led into the whitewashed corridor from which the three bedrooms opened. Holmes refused to examine the third chamber, so we passed at once to the second, that in which Miss Stoner was now sleeping, and in which her sister had met with her fate. It was a homely little room, with a low ceiling and a gaping fireplace, after the fashion of old country-houses. A brown chest of drawers stood in one corner, a narrow white-counterpaned bed in another, and a dressing-table on the left-hand side of the window. These articles, with two small wicker-work chairs, made up all the furniture in the room save for a square of Wilton carpet in the centre. The boards round and the panelling of the walls were of brown, worm-eaten oak, so old and discoloured that it may have dated from the original building of the house. Holmes drew one of the chairs into a corner and sat silent, while his eyes travelled round and round and up and down, taking in every detail of the apartment.
“Gyda ble y mae’r gloch yna’n cysylltu?” gofynnodd o’r diwedd, gan bwyntio at raff cloch drwchus a hongiai i lawr gydag ochr y gwely, ei phen-gwlwm taslog yn gorffwyso mewn gwirionedd ar y gobennydd.
“Where does that bell communicate with?” he asked at last pointing to a thick bell-rope which hung down beside the bed, the tassel actually lying upon the pillow.
“Mae hi’n cysylltu ag ystafell meistres y tŷ.”
“It goes to the housekeeper’s room.”
“Ydy hi ddim yn edrych yn newyddach, d’wedwch, nag eitemau eraill yr ystafell yma?”
“It looks newer than the other things?”
“Digon posib; gan na ffitiwyd mohoni at ei diben presennol tan ryw flwyddyn neu ddwy yn ôl.”
“Yes, it was only put there a couple of years ago.”
“Eich chwaer chi ofynnodd amdani hi, siŵr o fod?”
“Your sister asked for it, I suppose?”
“Na, go brin; chlywais i mohoni erioed yn sôn am ei defnyddio. Roeddem ni wastad yn arfer ymorol am yr hyn roeddem ni ei angen drosom ni ein hunain.”
“No, I never heard of her using it. We used always to get what we wanted for ourselves.”
“Felly’n wir; os hynny, onid braidd yn ddiangen oedd gosod cloch-raff mor hardd yma o gwbl? Ond ... esgusodwch fi am funud neu ddau, tra bydda i’n fy modloni fy hun ynghylch cyfansoddiad y llawr hwn.” Taflodd ei hun i lawr ar ei ben-gliniau, ei chwyddwydr yn ei law; a chan gropian ar ei bedwar yn frysiog yn ôl a blaen, archwiliodd bob modfedd o bob agen a chrac rhwng y llawr-fyrddau pren. Yna aeth ati yn yr un modd yn union i wirio cyflwr gwaith coed y paneli a orchuddiai’r muriau o amgylch y siambr. Ymhen y rhawg cyfeiriodd ei gamre at y gwely, a threuliodd sbel o amser yn syllu’n fyfyriol arno, gan redeg ei lygaid unwaith eto i fyny ac i lawr y muriau, bob un ohonynt yn eu tro. Yna, fel un weithred derfynol i’w archwiliad, estynnodd allan ei fraich, ymaflodd â’i law yn y gloch-raff, a thynnodd arni hi â phlwc sydyn.
“Indeed, it seemed unnecessary to put so nice a bell-pull there. You will excuse me for a few minutes while I satisfy myself as to this floor.” He threw himself down upon his face with his lens in his hand and crawled swiftly backward and forward, examining minutely the cracks between the boards. Then he did the same with the wood-work with which the chamber was panelled. Finally he walked over to the bed and spent some time in staring at it and in running his eye up and down the wall. Finally he took the bell-rope in his hand and gave it a brisk tug.
“Wel, ar fy enaid i; rhaff ffug ydy hi,” ebychodd rhwng ei ddannedd.
“Why, it’s a dummy,” said he.
“Beth? Wnaiff hi ddim canu cloch yn unman?”
“Won’t it ring?”
“Na wnaiff ... ddim byth bythoedd; dydy hi ddim hyd yn oed wedi ei chysylltu ag unrhyw wifren. Dyma ddiddorol iawn. Fe welwch chi’n awr fod y rhaff wedi ei chlymu wrth fachyn yn union uwchben y man lle y mae agoriad bychan yr awyrydd yna wedi ei dyllu drwy’r pared.”
“No, it is not even attached to a wire. This is very interesting. You can see now that it is fastened to a hook just above where the little opening for the ventilator is.”
“Wel, pa mor hurt yw hynny! Wnes i erioed sylwi ar y peth o’r blaen.”
“How very absurd! I never noticed that before.”
“Rhyfedd iawn, yn wir!” mwmiodd Holmes mewn ymateb iddo’i hun yn fwy na neb arall, efallai; gan ymestyn ei law a thynnu’n ysgafn unwaith eto ar raff y cloch-ganwr ffug. “Mae yna un neu ddwy o nodweddion unigryw ynglŷn â’r ystafell hon. Er enghraifft, pa mor wirion yw adeiladydd sy’n ffitio sianel awyriadur neu wyntyllydd trwy wneud twll mewn gwahanfur mewnol, i’w gysylltu ag ystafell arall gyfagos; tra gallai ef gyda’r un faint o drafferth fod wedi tyllu drwy’r wal allanol acw ac agor cyswllt â’r awyr iach y tu allan i’r adeilad!”
“Very strange!” muttered Holmes, pulling at the rope. “There are one or two very singular points about this room. For example, what a fool a builder must be to open a ventilator into another room, when, with the same trouble, he might have communicated with the outside air!”
“Ac onid dyna hefyd y ffasiwn gyfoes o awyriadu ystafelloedd ym mhlastai’r boneddigion enwocaf?” cytunai’r fonesig.
“That is also quite modern,” said the lady.
“Mi w’ranta’ i y tyllwyd sianel yr awyrydd yna oddeutu’r un amser ag y ffitiwyd y gloch-raff dda-i-ddim yna yn ei lle,” awgrymodd Holmes.
“Done about the same time as the bell-rope?” remarked Holmes.
“Yn gywir felly; do, fe wnaed amryw o fân newidiadau i strwythur y tŷ, i gyd o gwmpas yr un adeg.”
“Yes, there were several little changes carried out about that time.”
“Ac fe ymddengys eu bod nhw at ei gilydd, ai trwy gyd-ddigwyddiad neu ddim, o ryw natur dra anarferol o ddiddorol; cloch-raffau ffug, ac awyryddion nad ydyn nhw’n darparu awyr iach. Gyda’ch caniatâd chi, Miss Stoner, fe awn ni’n awr i ymestyn ein harchwiliadau i gyffiniau’r rhandy mewnol.”
“They seem to have been of a most interesting character—dummy bell-ropes, and ventilators which do not ventilate. With your permission, Miss Stoner, we shall now carry our researches into the inner apartment.”
Er bod siambr Dr. Grimesby Roylott yn fwy o faint nag un ei lysferch, yr oedd wedi ei dodrefnu’r un mor blaen. Gwely cynfas ysgafn, silff fechan yn llawn o lyfrau (y rhan fwyaf ohonynt o natur dechnegol), cadair freichiau wrth erchwyn y gwely, cadair bren blaen yn erbyn y pared, bord gron, a choffr haearn lled fawr; dyna’r prif bethau a dynnai sylw’r llygad ar yr edrychiad cyntaf. Cerddodd Holmes yn araf o amgylch yr ystafell gan archwilio pob un o’r cyfryw eitemau gyda’r diddordeb mwyaf.
Dr. Grimesby Roylott’s chamber was larger than that of his step-daughter, but was as plainly furnished. A camp-bed, a small wooden shelf full of books, mostly of a technical character, an armchair beside the bed, a plain wooden chair against the wall, a round table, and a large iron safe were the principal things which met the eye. Holmes walked slowly round and examined each and all of them with the keenest interest.
“Beth sydd yn hwn?” holodd, gan guro pen haearnaidd y coffr â blaen ei fysedd.
“What’s in here?” he asked, tapping the safe.
“Papurau busnes fy llystad.”
“My stepfather’s business papers.”
“O! Ry’ch chi wedi gweld y tu fewn iddo fe, felly, do?”
“Oh! you have seen inside, then?”
“Dim ond unwaith, rai blynyddoedd yn ôl. Rydw i’n cofio ei fod o’r pryd hynny yn llawn o bapurau.”
“Only once, some years ago. I remember that it was full of papers.”
“Does yna’r un gath ynddo fe, er enghraifft, oes e’?”
“There isn’t a cat in it, for example?”
“Nac oes. Am syniad od!”
“No. What a strange idea!”
“Wel, edrychwch ar hwn!” Cydiodd Holmes â’i law, a chododd soser fechan a safai ar ben y coffr; o’i mewn roedd llaeth ffres.
“Well, look at this!” He took up a small saucer of milk which stood on the top of it.
“Na’n wir; dydyn ni ddim yn cadw cath. Ond ... y mae yma lewpard a babŵn.”
“No; we don’t keep a cat. But there is a cheetah and a baboon.”
“Ah; ie, wrth gwrs! Wel, d’yw llewpard yn ddim amgenach na chath fawr, sbo; ac eto fyddai soser o laeth ddim yn mynd ymhell i dorri syched creadur felly, mi w’ranta’. Ond mae yna un pwynt arall o bwys yr hoffwn i ei ddatrys.” Sgwatiodd i lawr ar ei gwrcwd o flaen y gadair bren, ac archwiliodd ei sedd gyda diddordeb eithriadol.
“Ah, yes, of course! Well, a cheetah is just a big cat, and yet a saucer of milk does not go very far in satisfying its wants, I daresay. There is one point which I should wish to determine.” He squatted down in front of the wooden chair and examined the seat of it with the greatest attention.
“Diolch i chi. Dyna’r mater hwnna wedi ei setlo’n ddiamheuol,” mynegodd yn llawn bodlonrwydd, gan godi ar ei draed a dychwelyd ei chwyddhadur i boced ei wasgod.
“Thank you. That is quite settled,” said he, rising and putting his lens in his pocket.
“Helo! Dyma rywbeth diddorol!” Y gwrthrych a dynasai ei sylw oedd tennyn neu gynllyfan ci bychan, oedd wedi ei hongian dros gornel troed y gwely. Roedd blaen y tennyn fflangellaidd hwn, fodd bynnag, wedi ei droelli arno ei hun a’i glymu i ffurfio dolen lasŵaidd.
“Hullo! Here is something interesting!” The object which had caught his eye was a small dog lash hung on one corner of the bed. The lash, however, was curled upon itself and tied so as to make a loop of whipcord.
“Beth wnewch chi o hwnna, Watson?”
“What do you make of that, Watson?”
“Chwipgord ddigon cyffredin, feddyliwn i; ond wn i ddim pam fod neb wedi clymu ei phen yn ddolen yn y modd yna, ychwaith.”
“It’s a common enough lash. But I don’t know why it should be tied.”
“D’yw’r cwlwm rhedeg yna sydd arni hi ddim cweit mor gyffredin â’r tennyn ei hun, ydy e’? Ah; ar fy enaid i! Onid ydy’r byd yma’n lle drygionus; a phan fo dyn galluog yn cyfeirio ei feddyliau at gyflawni troseddau, yna dyna’r math gwaethaf o ddrygioni ohonyn nhw i gyd. Wel, ’dw i’n credu fy mod i wedi gweld digon erbyn hyn, Miss Stoner; ac felly, gyda’ch caniatâd chi, fe gerddwn ni’n ein holau allan ar y lawnt.”
“That is not quite so common, is it? Ah, me! it’s a wicked world, and when a clever man turns his brains to crime it is the worst of all. I think that I have seen enough now, Miss Stoner, and with your permission we shall walk out upon the lawn.”
Ni welais i erioed wyneb fy nghyfaill mor sarrug a llym, na’i dalcen mor grychedig a thywyll
Ni welais i erioed wyneb fy nghyfaill mor sarrug a llym, na’i dalcen mor grychedig a thywyll, â’r hyn a ganfyddai fy llygaid wrth i ni ei throi hi ac ymadael â mangre anghysurus ei archwiliad. Buom ni’n cerdded sawl gwaith i fyny ac i lawr y lawnt, heb fod yr un ohonom ni’n dau, Miss Stoner na minnau, yn meiddio torri ar draws ei feddyliau difrifddwys, nes iddo o’r diwedd adfywio o’i synfyfyrdod.
I had never seen my friend’s face so grim or his brow so dark as it was when we turned from the scene of this investigation. We had walked several times up and down the lawn, neither Miss Stoner nor myself liking to break in upon his thoughts before he roused himself from his reverie.
“Mae’n hanfodol, Miss Stoner,” meddai yn y man, "eich bod chi’n dilyn i’r llythyren fy nghyngor i ymhob agwedd.”
“It is very essential, Miss Stoner,” said he, “that you should absolutely follow my advice in every respect.”
“Mi ro’ i fy addewid i chi y gwna’ i hynny, yn ddi-os.”
“I shall most certainly do so.”
“Mae’r mater hwn yn rhy ddifrifol o lawer i ni betruso’r mymryn lleiaf yn ei gylch. Fe allai eich bywyd chi ddibynnu’n llwyr ar eich cydsyniad chi, yn hyn o beth.”
“The matter is too serious for any hesitation. Your life may depend upon your compliance.”
“Mi alla’ i eich sicrhau chi fy mod i’n eich dwylo chi yn gyfan a chyflawn, Mr Holmes.”
“I assure you that I am in your hands.”
“Yn y lle cyntaf, bydd yn rhaid i mi a’m cyfaill dreulio’r noson heno yn eich ystafell chi.”
“In the first place, both my friend and I must spend the night in your room.”
Syllodd Miss Stoner a minnau arno â’n llygaid fel lleuadau llawn.
Both Miss Stoner and I gazed at him in astonishment.
“Bydd, felly y bydd yn rhaid iddi hi fod. Gadewch i mi esbonio. Os nad wyf i wedi camgymryd, mi ddywedwn i mai’r adeilad draw’r fan acw yw tafarn y pentref?”
“Yes, it must be so. Let me explain. I believe that that is the village inn over there?”
“Rydych chi’n iawn; ie, dyna’r Crown.”
“Yes, that is the Crown.”
“Da iawn. Fe ellir gweld ffenestri eich ystafell chi oddi yno?”
“Very good. Your windows would be visible from there?”
“Yn bendant.”
“Certainly.”
“Rhaid i chi eich cyfyngu eich hun i’ch ystafell ar unwaith, gan gymryd arnoch fod gennych chi ben tost, neu gur yn eich pen fel y dywedech chi, siwr o fod; fel eich bod chi eisoes yno erbyn pan ddaw eich llystad yn ei ôl o Lundain. Yna, pan glywch chi ef, eich llystad, yn noswylio i’w ystafell heno, bydd yn rhaid i chi agor caeadau eich ffenestr, dadwneud cloigyn y ffenestr ei hun a gosod eich lamp yno o flaen paneli’r gwydr, fel arwydd i ni yn y fan draw. Wedyn, rhaid i chi gilio’n dawel iawn allan o’ch ystafell bresennol i’r ystafell roeddech chi’n arfer cysgu ynddi hi gynt, gan fynd â phopeth y byddwch chi’n debygol o fod ei angen dros nos, gyda chi yno. Dydw i’n amau dim y gallech chi, er gwaethaf holl lanastr yr atgyweirio, lwyddo i ddod drwyddi hi rywsut yno am un noson, yn eich hen ystafell wely chi eich hun.”
“You must confine yourself to your room, on pretence of a headache, when your stepfather comes back. Then when you hear him retire for the night, you must open the shutters of your window, undo the hasp, put your lamp there as a signal to us, and then withdraw quietly with everything which you are likely to want into the room which you used to occupy. I have no doubt that, in spite of the repairs, you could manage there for one night.”
“O, gallaf; yn hawdd.”
“Oh, yes, easily.”
“Ynghylch y gweddill, fe fyddwch chi’n gadael y cyfan i gyd yn ein dwylo ni ein dau.”
“The rest you will leave in our hands.”
“Ond beth fyddwch chi eich hunain yn ei wneud?”
“But what will you do?”
“Fe fyddwn ni’n treulio’r noson yn eich ystafell chi, fel y dywedais; a thra yno fe fyddwn ni’n ymchwilio i achos y sŵn yma sydd wedi bod yn tarfu arnoch chi ynghanol y nos.”
“We shall spend the night in your room, and we shall investigate the cause of this noise which has disturbed you.”
“Rydw i’n rhyw feddwl, Mr Holmes, eich bod chi eisoes wedi gwneud eich meddwl ar y mater,” meddai Miss Stoner yn ffyddiog, gan osod ei llaw ar lawes fy nghydymaith.
“I believe, Mr. Holmes, that you have already made up your mind,” said Miss Stoner, laying her hand upon my companion’s sleeve.
“Efallai fy mod i; fe gawn ni weld.”
“Perhaps I have.”
“Yna, da chi, er mwyn Duw,” erfyniodd yn emosiynol; “d’wedwch wrtha i beth achosodd farwolaeth fy chwaer annwyl.”
“Then, for pity’s sake, tell me what was the cause of my sister’s death.”
“Fe hoffwn i gael tystiolaeth eglurach ynghylch hynny, mae arna’ i ofn, cyn mentro gair ymhellach ar y mater, i chi na neb arall.”
“I should prefer to have clearer proofs before I speak.”
“Mi fedrech chi o leiaf ddweud wrtha i p’un ai ydw i’n amgyffred yn gywir neu ddim; ac a fu hi farw o ryw fraw annisgwyl neu anhygoel o sydyn.”
“You can at least tell me whether my own thought is correct, and if she died from some sudden fright.”
“Na’n wir; ’dwy’ i ddim yn credu y galla’ i, ar hyn o bryd. Rwy’n tybied bod o bosib ryw achos mwy diriaethol; rhywbeth mwy pendant o real na hynny. A nawr, Miss Stoner, rydym ni’n cael ein goddiweddyd gan yr amser, ac y mae’n hen bryd i ni orfod eich gadael chi; oherwydd pe byddai Dr. Roylott yn dychwelyd a’n gweld ni, byddai ein siwrnai ni yma yn ofer. Da b’och chi, a byddwch wrol; oherwydd os gwnewch chi fel yr erfyniais i arnoch, yna fe allwch chi orffwys yn hyderus y byddwn ni o fewn dim o amser yn anfon ymaith y peryglon sydd wedi bod yn eich bygwth chi cyhyd.”
“No, I do not think so. I think that there was probably some more tangible cause. And now, Miss Stoner, we must leave you for if Dr. Roylott returned and saw us our journey would be in vain. Good-bye, and be brave, for if you will do what I have told you, you may rest assured that we shall soon drive away the dangers that threaten you.”
Chafodd Sherlock Holmes a minnau ddim trafferth i sicrhau ystafell wely a lolfa gyfun i ni ein dau, ar lawr uchaf tafarn y Crown; ac oddi yno, drwy ein ffenestr, roedd gennym ni olygfa arbennig o glir o lidiart rhodfa’r lôn goed, ac o adain gyfannedd maenordy Stoke Moran. Yn llwyd dywyllwch y cyfnos fe welem ni Dr. Grimesby Roylott yn gyrru heibio ar garlam, ei gorff enfawr yn ymddangos yn enbyd o gydnerth ochr-yn-ochr â ffigur main y llefnyn ifanc a yrrai’r ferlen a thrap. Pan gyrhaeddwyd y llidiart, gwelem fod y llanc yn cael peth trafferth i ddadwneud y bollt ac agor y gatiau haearn trwm. Yna clywem ru crygleisiol y meddyg yn mynegi ei anniddigrwydd, a gwelem ni ei gynddaredd wrth iddo ysgwyd ei ddwrn yn ddwrdiol arno. Yn y man fe yrrodd y trap yn ei flaen, ac ymhen ychydig funudau wedyn gwelem oleuni pŵl yn pelydru’n sydyn ymhlith y coed, wrth i lamp olew gael ei goleuo yn un o lolfeydd y maenordy.
Sherlock Holmes and I had no difficulty in engaging a bedroom and sitting-room at the Crown Inn. They were on the upper floor, and from our window we could command a view of the avenue gate, and of the inhabited wing of Stoke Moran Manor House. At dusk we saw Dr. Grimesby Roylott drive past, his huge form looming up beside the little figure of the lad who drove him. The boy had some slight difficulty in undoing the heavy iron gates, and we heard the hoarse roar of the doctor’s voice and saw the fury with which he shook his clinched fists at him. The trap drove on, and a few minutes later we saw a sudden light spring up among the trees as the lamp was lit in one of the sitting-rooms.
“Wyddoch chi beth, Watson,” meddai Holmes yn bwyllog, tra roeddem ni’n eistedd gyda’n gilydd yn y tywyllwch a ddwysâi’n araf o’n hamgylch, “rydw i’n wirioneddol betruso ynglŷn â mynd â chi gyda mi heno; oherwydd mae yna elfen ddigamsyniol o berygl ynghlwm â’n menter ni.”
“Do you know, Watson,” said Holmes as we sat together in the gathering darkness, “I have really some scruples as to taking you to-night. There is a distinct element of danger.”
“Wel, a alla’ i fod o unrhyw gymorth?”
“Can I be of assistance?”
“Gallai eich presenoldeb chi fod yn anhepgorol, ac amhrisiadwy hefyd.”
“Your presence might be invaluable.”
“Os felly, does dim dwywaith amdani hi; fe fydda i’n dod gyda chi.”
“Then I shall certainly come.”
“Mae eich cynnig chi’n un ystyrgar a charedig y tu hwnt; yn enwedig yng ngoleuni, neu ddiffyg goleuni, yr amgylchiadau.”
“It is very kind of you.”
“Ond rydych chi’n sôn am berygl. Rydych chi’n amlwg wedi canfod mwy yn yr ystafelloedd hyn na’r hyn oedd yn weledig i’m llygaid i fy hun.”
“You speak of danger. You have evidently seen more in these rooms than was visible to me.”
“Na; ond rwy’n tybio efallai fy mod i wedi diddwytho jest ryw ychydig bach yn rhagor. Rwy’n dychmygu eich bod chithau hefyd wedi gweld y cyfan y bu mi fy hun ei ganfod.”
“Na; ond rwy’n tybio efallai fy mod i wedi diddwytho jest ryw ychydig bach yn rhagor. Rwy’n dychmygu eich bod chithau hefyd wedi gweld y cyfan y bu mi fy hun ei ganfod.”
“No, but I fancy that I may have deduced a little more. I imagine that you saw all that I did.”
“Sylwais i ar ddim byd nodedig o anghyffredin, ar wahân i’r cloch-reffyn hwnnw; ond i ba ddiben yr hongiwyd peth diwerth felly yn y fan a’r lle, mae’n rhaid i mi gyfaddef nad oes gen i mo’r dychymyg lleiaf.”
“I saw nothing remarkable save the bell-rope, and what purpose that could answer I confess is more than I can imagine.”
“Fe welsoch chi’r agoriad awyru hefyd?”
“You saw the ventilator, too?”
“Do, ond alla’ i ddim credu bod hynny’n gynllun adeiladol mor anarferol â hynny; i agor twll bychan yn y gwahanfur i ffurfio cyswllt awyrol rhwng y naill ystafell a’r llall. Roedd y twll mor fychan fel mai prin y gallai llygoden ffrengig wthio drwyddo.”
“Yes, but I do not think that it is such a very unusual thing to have a small opening between two rooms. It was so small that a rat could hardly pass through.”
“Ro’wn i wedi rhagdybio y byddem ni’n dod o hyd i dwll gwyntyllu o ryw fath yn un o furiau siambr gysgu’r chwaer anffodus, cyn i ni hyd yn oed fentro gosod troed y tu fewn i Stoke Moran.”
“I knew that we should find a ventilator before ever we came to Stoke Moran.”
“Wel; erioed! ’Dawn ni byth o’r fan, Holmes!”
“My dear Holmes!”
“O, oeddwn; doedd gen i ddim amheuaeth o gwbl. Fe gofiwch chi i Miss Stoner yn ei datganiad grybwyll y gallai ei chwaer arogleuo sigârs Dr. Roylott. Nawr mae hynny, wrth gwrs, yn awgrymu ar ei ben bod yn rhaid fod rhyw fath o gyswllt awyrol drwy’r pared cyd-rhwng y ddwy ystafell; ac mae’n rhaid nad oedd y cyswllt hwnnw ond yn agoriad bychan iawn, neu fe fyddai cyfeiriad ato wedi ei gofnodi yn adroddiad Ymchwiliad y Crwner. Yn yr union fan a’r lle hwnnw y deuthum i i’r casgliad diamheuol am fodolaeth agoriad bychan at ddiben awyru, neu o leiaf dan yr esgus o greu cyswllt awyrol rhwng y ddwy ystafell dan sylw. Roedd yn rhaid bod yno wyntyllydd neu awyrydd o ryw fath neu’i gilydd.”
“Oh, yes, I did. You remember in her statement she said that her sister could smell Dr. Roylott’s cigar. Now, of course that suggested at once that there must be a communication between the two rooms. It could only be a small one, or it would have been remarked upon at the coroner’s inquiry. I deduced a ventilator.”
“Tewch da chi! Ond pa niwed yn y byd allai fod yn hynny?”
“But what harm can there be in that?”
“Wel, o leiaf, cyfrifol o beth fyddai i ni ystyried cronoleg y digwyddiadau rhyfeddol o fewn yr un cyfnod o ddyddiadau. Fe dyllir drwy’r pared i ffurfio agoriad awyriadur, fe grogir rheffyn wrth fachyn uwch ei ben, ac y mae bonesig sydd ynghwsg yn ei gwely yn marw’n ddisymwth. Ydy hynny ddim yn eich taro chi fel cyfres o gyd-ddigwyddiadau eithriadol o amheus, a dweud y lleiaf?”
“Well, there is at least a curious coincidence of dates. A ventilator is made, a cord is hung, and a lady who sleeps in the bed dies. Does not that strike you?”
“Ond alla’ i yn fy myw hyd yma weld unrhyw gyswllt rhwng yr holl bethau hynny i gyd.”
“I cannot as yet see any connection.”
“Wnaethoch chi ddim sylwi ar un nodwedd neilltuol o anghyffredin yng nghyswllt y gwely, Watson?”
“Did you observe anything very peculiar about that bed?”
“Na.”
“No.”
“Roedd ei goesau wedi eu clampio’n dynn i’r llawr. Welsoch chi erioed o’r blaen wely wedi ei glymu’n ddisymud felly i’r llawr?”
“It was clamped to the floor. Did you ever see a bed fastened like that before?”
“Alla’ i ddim dweud fy mod i; naddo, erioed. Wel, myn cebyst i!”
“I cannot say that I have.”
“Byddai wedi bod yn amhosib i’r fonesig symud ei gwely fodfedd o’r union fan lle’r oedd wedi ei osod, i unrhyw gyfeiriad, pe byddai wedi dymuno gwneud hynny. Rhaid oedd i’r gwely sefyll yn yr un lleoliad o safbwynt ei berthynas â’r awyriadur ac â’r rheffyn yna; a dyna beth wnawn ei alw e’ nawr, gan ei bod hi’n glaear amlwg na fwriadwyd ef erioed fel cloch-ganwr."
“The lady could not move her bed. It must always be in the same relative position to the ventilator and to the rope—or so we may call it, since it was clearly never meant for a bell-pull.”
“Holmes,” llefais allan mewn dychryn, “rydw i’n dechrau amgyffred, er eto braidd yn aneglur rhaid i mi gyfaddef, yr hyn rydych chi’n ei ddarogan. Ac os felly, yna rydym ni ein dau ond mewn da bryd i rwystro rhyw ddrwgweithred ddirgelaidd ac echrydus tu hwnt, yn Stoke Moran.”
“Holmes,” I cried, “I seem to see dimly what you are hinting at. We are only just in time to prevent some subtle and horrible crime.”
“Dirgel ddigon, a digon echrydus hefyd. Pan fyddo meddyg yn mynd ar gyfeiliorn, ef yw’r cyntaf o blith camweddwyr. Mae ganddo nerfau gwydn, ac mae ganddo wybodaeth i’w fantais. Roedd Palmer a Pritchard ymhlith pennau blaenaf eu galwedigaeth; a choeliwch neu ddim, mae’r dyn hwn yn taro hyd yn oed yn ddyfnach. P’run bynnag, Watson, fy marn i yw y byddwn ni yn yr achos hwn yn medru taro’n ddyfnach eto fyth. Ond mi fydd yn rhaid i ni wynebu digon o ddychryn ymhellach ymlaen, cyn y bydd heno drosodd: felly, er mwyn y Bod Mawr, gadewch i ni gael ymlacio gydag ysmygyn bach tawel o’n pibellau, a throi ein meddyliau am ychydig o oriau tuag at fyfyrdodau siriolach.”
“Subtle enough and horrible enough. When a doctor does go wrong he is the first of criminals. He has nerve and he has knowledge. Palmer and Pritchard were among the heads of their profession. This man strikes even deeper, but I think, Watson, that we shall be able to strike deeper still. But we shall have horrors enough before the night is over; for goodness’ sake let us have a quiet pipe and turn our minds for a few hours to something more cheerful.”
Oddeutu naw o’r gloch yr hwyr diffoddwyd y golau a belydrai drwy ganghennau’r coed, ac amsugnwyd popeth yng nghyfeiriad y maenordy i mewn i bresenoldeb düwch yr hwyrnos. Yn araf y llithrodd ymaith ddwy awr o’n seibiant disgwylgar ni; ond yna’n ddisyfyd, ar union drawiad cloc y pentan am un ar ddeg, torrwyd ar y tywyllwch dudew y tu allan i ffenestr ein lolfa gan lewyrch un golau disglair yn union o’n blaenau yn y pellter.
About nine o’clock the light among the trees was extinguished, and all was dark in the direction of the Manor House. Two hours passed slowly away, and then, suddenly, just at the stroke of eleven, a single bright light shone out right in front of us.
“Dyna’n signal ni,” meddai Holmes, gan lamu ar ei draed, wedi ei ysbrydoli drwyddo; “mae’r golau’n tarddu’n gymwys o’r ffenestr ganol.”
“That is our signal,” said Holmes, springing to his feet; “it comes from the middle window.”
Wrth ymadael â’n llety, yn yr ychydig eiriau a gyfnewidiwyd â’n landlord, esboniodd Holmes ein bod ni’n mynd i ymweld â hen gydnabod, ac y byddai posibilrwydd y byddem ni’n treulio’r noson yno. Foment yn ddiweddarach roeddem ni’n dau allan ar y ffordd dywyll, gyda gwynt oerllyd yn chwythu i’n hwynebau, ac un golau melynwyn o lamp wic-olew yn pefrio draw o’n blaenau drwy’r mwrllwch anghysurus, i’n tywys ni ar ein perwyl trymaidd.
As we passed out he exchanged a few words with the landlord, explaining that we were going on a late visit to an acquaintance, and that it was possible that we might spend the night there. A moment later we were out on the dark road, a chill wind blowing in our faces, and one yellow light twinkling in front of us through the gloom to guide us on our sombre errand.
Chawsom ni bron ddim trafferth i ganfod llwybr o fynediad i’r tir, drwy fanteisio ar un o’r amryw fylchau mawr agored oedd wedi hir ddisgwyl am gael eu trwsio, yn yr hen wal gerrig gaeraidd a amgylchynai’r parc. O wneud ein ffordd drwy’r goedwig, ymhen yr hir a’r hwyr fe gyraeddasom ni erchwyn y lawnt, yna ei chroesi’n ddiymdroi; ac roeddem ni ar fin dringo’n betrus drwy’r ffenestr agored i mewn i’r tŷ, pan saethodd allan o glwstwr o lwyni llawryf cyfagos yr hyn a debygem ni ar y pryd oedd yn blentyn ysgeler yr olwg â chanddo gorff wedi ei gamystumio’n anarferol o ddrwg. Taflodd ei hun yn frysiog ar y glaswellt, ei goesau a’i freichiau’n chwifio’n yr awyr a chordeddu drwy ei gilydd fel pe mewn braw afresymol; yna, gan ei godi ei hun ar ei sefyll, rhedodd nerth ei draed, hanner y ffordd ar ei bedwar, ar draws y lawnt, ymlaen i berfedd y gwyll o’i flaen.
There was little difficulty in entering the grounds, for unrepaired breaches gaped in the old park wall. Making our way among the trees, we reached the lawn, crossed it, and were about to enter through the window when out from a clump of laurel bushes there darted what seemed to be a hideous and distorted child, who threw itself upon the grass with writhing limbs and then ran swiftly across the lawn into the darkness.
“Brensiach y brain!” sibrydais. “Welsoch chi hwnna?”
“My God!” I whispered; “did you see it?”
Safai Holmes am ennyd wedi ei barlysu’n ddiymadferth, mewn cymaint o ddychryn â minnau. Yn ei gynnwrf ofnus gwasgodd ei law fel feis haearn bwrw am fy arddwrn. Ond ymhen dim roedd yn ymdrechu ei orau glas i atal chwerthin yn dawel dan ei wynt; a chan ymestyn ataf drwy’r tywyllwch, rhoddodd ei wefusau mor agos ag y gallai at fy nghlust.
Holmes was for the moment as startled as I. His hand closed like a vice upon my wrist in his agitation. Then he broke into a low laugh and put his lips to my ear.
“Cofiwch ein bod ni yma’n ymweld â chartref boneddigion,” sibrydodd yn gellweirus, cyn ychwanegu: “Dyna i chi beth yw babŵn.”
"Cofiwch ein bod ni yma’n ymweld â chartref boneddigion,” sibrydodd yn gellweirus, cyn ychwanegu: “Dyna i chi beth yw babŵn.”
“It is a nice household,” he murmured. “That is the baboon.”
Roeddwn i wedi anghofio tan yr eiliad hwnnw i mi glywed am yr anifeiliaid anwes rhyfedd yr ymddiddorai’r meddyg ynddyn nhw. Onid oedd ganddo lewpard hefyd? O bosib y byddem ni unrhyw foment yn teimlo ei bawennau yntau hefyd yn crafangu ar ein hysgwyddau. Cyffesaf i mi deimlo’n esmwythach yn fy meddwl pan, yn dilyn esiampl Holmes drwy lithro fy esgidiau i ffwrdd oddi ar fy nhraed, y’m cefais fy hun y tu mewn i’r ystafell wely. Yn ofalus-dawel, caeodd fy nghydymaith gaeadau’r ffenestri at ei gilydd, symudodd y lamp a’i gosod ar y bwrdd, a sganiodd ei lygaid o amgylch yr ystafell. Roedd popeth yn union fel y gwelsom ni nhw’n gynharach yn y dydd. Yna, gan agosáu ataf ar flaenau ei draed, a gwneud siâp utgorn â’i ddwylo, sibrydodd i mewn i’m clust i unwaith eto, mor ysgafn-lais mai prin y gallwn i wahaniaethu rhwng ei union eiriau: “Gallai unrhyw sŵn neu’r sibrydiad lleiaf oddi wrthym ni brofi’n ergyd farwol i’n cynlluniau ni.”
I had forgotten the strange pets which the doctor affected. There was a cheetah, too; perhaps we might find it upon our shoulders at any moment. I confess that I felt easier in my mind when, after following Holmes’ example and slipping off my shoes, I found myself inside the bedroom. My companion noiselessly closed the shutters, moved the lamp onto the table, and cast his eyes round the room. All was as we had seen it in the daytime. Then creeping up to me and making a trumpet of his hand, he whispered into my ear again so gently that it was all that I could do to distinguish the words: “The least sound would be fatal to our plans.”
Nodiais fy mhen i ddangos iddo fy mod i wedi ei glywed a’i ddeall.
I nodded to show that I had heard.
“Rhaid i ni eistedd i lawr yma heb olau. Byddai e’n ei weld drwy dwll yr awyrydd acw.”
“We must sit without light. He would see it through the ventilator.”
Amneidiais eto drwy nodio fy mhen yn yr un modd, i arwyddo a chadarnhau fy nghytuniad â’i fwriadau ar ein cyfer.
I nodded again.
“Peidiwch â mynd i gysgu; bydd eich bywyd chi’n dibynnu ar fod yn effro gydol yr amser, eiliad wrth eiliad. Byddwch yn barod gyda’ch pistol, rhag ofn y byddwn ni ei angen. Fe eistedda’ i ar erchwyn y gwely hwn, ac eisteddwch chithau yn y gadair honna.” Tynnais fy llawddryll allan o’i wain ym mhoced fy llodrau, a’i osod yn ofalus i orffwyso ar gornel y bwrdd, wrth ochr fy nghadair.
“Do not go asleep; your very life may depend upon it. Have your pistol ready in case we should need it. I will sit on the side of the bed, and you in that chair”. I took out my revolver and laid it on the corner of the table.
Roedd Holmes wedi dod â chansen hirfain gydag ef, a gosododd hi ar y gwely o fewn cyrraedd ei law. Wrth ei hochr gosododd y blwch o fatsis a stwmp o gannwyll a gymerasai oddi ar y bwrdd bach ymbincio ger y ffenestr. Yna trodd fflam y lamp wic-olew i lawr a’i chwythu allan; fel ein bod ni o hynny ymlaen ar ein pennau ein hunain yn nhywyllwch llwyr y fagddu.
Holmes had brought up a long thin cane, and this he placed upon the bed beside him. By it he laid the box of matches and the stump of a candle. Then he turned down the lamp, and we were left in darkness.
Sut yr anghofiaf i byth y wyliadwriaeth arswydus honno? Fedrwn i ddim clywed smic o unrhyw sŵn, ddim hyd yn oed sŵn anadlu’r un ohonom ni ein dau; ac eto gwyddwn fod fy nghydymaith yn eistedd yn llygadrwth, droedfeddi’n unig oddi wrthyf, yn yr un stad o dyndra nerfus ag yr oeddwn i fy hun ynddo. Roedd caeadau’r ffenestri, o fod erbyn hynny wedi eu cau’n dynn y tu ôl i’w bariau haearn, wedi sicrhau na threiddiai’r un pelydryn o oleuni drwyddynt; ac felly, mewn gofod anweledig o dywyllwch absoliwt yr eisteddem, yn endidau corfforedig o ofn. O’r tu allan, o bryd i’w gilydd, fe dreiddiai cri ddolefus un o adar cyffredin y nos; ac unwaith o leiaf fe glywsom ni oernadu estynedig fel pe o enau cath enfawr, a oedd yn arwydd ddi-amau i ni fod y llewpard yn rhydd ar ei libart ei hun y noson honno. Ymhell i ffwrdd fe glywem ni drawiadau trwm clychau cloc y plwyf, a atseiniai ei neges amserol bob chwarter awr. Mor hir yr ymddangosai’r cyfnodau gwag hynny, rhwng y chwarteri! Trawyd deuddeg o’r gloch, ... ac un, ... a dau, ... a thri, ... a pharhau a wnaem ni i eistedd o hyd yn nistawrwydd llethol oriau mân y bore bach, am yr hyn bynnag a allai ddigwydd ... pwy a wyddai? ... unrhyw eiliad.
How shall I ever forget that dreadful vigil? I could not hear a sound, not even the drawing of a breath, and yet I knew that my companion sat open-eyed, within a few feet of me, in the same state of nervous tension in which I was myself. The shutters cut off the least ray of light, and we waited in absolute darkness. From outside came the occasional cry of a night-bird, and once at our very window a long drawn catlike whine, which told us that the cheetah was indeed at liberty. Far away we could hear the deep tones of the parish clock, which boomed out every quarter of an hour. How long they seemed, those quarters! Twelve struck, and one and two and three, and still we sat waiting silently for whatever might befall. From outside came the occasional cry of a night-bird, and once at our very window a long drawn catlike whine, which told us that the cheetah was indeed at liberty. Far away we could hear the deep tones of the parish clock, which boomed out every quarter of an hour. How long they seemed, those quarters! Twelve struck, and one and two and three, and still we sat waiting silently for whatever might befall.
Yn sydyn, ymddangosodd fflachiad o oleuni am amrantiad yn unig fry yng nghyfeiriad yr awyrydd, a diflannodd yn syth bin; ond fe’i dilynwyd yn ddiymdroi gan arogl cryf fel pe bai olew yn cael ei losgi a hefyd fel pe bai metel yn cael ei boethi. Yn sicr ddigon, roedd rhywun yn yr ystafell y drws nesaf wedi goleuo lantern. Clywais sŵn isel-dawel symudiadau esmwyth, ac yna distawodd pob dim drachefn, ond araf gynyddai dwyster yr arogl, yn ddiamheuol. Am hanner awr anesmwyth eisteddwn bron mewn perlewyg, a’m clustiau’n awchus i sugno’r seiniau meddalaf o’r gwacter du. Yna’n ddirybudd, brigdorrai sŵn isel arall i fod dim ond prin yn glywadwy; sŵn lleddf, lliniarus, llariaidd, megis sŵn jet bychan o ager yn chwistrellu’n llyfn-gyson allan o big tegell ar y berw. Y foment y’i clywsom, neidiodd Holmes oddi ar y gwely, taniodd fatsien, a dechreuodd fflangellu’n gynddeiriog â’i gansen fain yn erbyn y gloch-raff ffug.
Suddenly there was the momentary gleam of a light up in the direction of the ventilator, which vanished immediately, but was succeeded by a strong smell of burning oil and heated metal. Someone in the next room had lit a dark-lantern. I heard a gentle sound of movement, and then all was silent once more, though the smell grew stronger. For half an hour I sat with straining ears. Then suddenly another sound became audible—a very gentle, soothing sound, like that of a small jet of steam escaping continually from a kettle. The instant that we heard it, Holmes sprang from the bed, struck a match, and lashed furiously with his cane at the bell-pull.
“Welwch chi hi, Watson? ” crochlefodd allan yn uchel. “Welwch chi hi?”
“Welwch chi hi, Watson? ” crochlefodd allan yn uchel. “Welwch chi hi?”
“You see it, Watson?” he yelled. “You see it?”
Ond welwn i ddim byd. Ar y foment y trawodd Holmes ei fatsien roeddwn i wedi clywed chwibaniad a oedd, er yn isel, yn glir serch hynny; ond yr oedd y llacharedd annisgwyl o sydyn a befriai o’r düwch yr oedd fy llygaid blinedig erbyn hynny wedi ymgynefino ag ef, yn ei gwneud hi’n amhosib i mi fedru dirnad yn union beth oedd fy nghyfaill yn ei fflangellu mor ffyrnig. Fodd bynnag, fe allwn i weld fod ei wyneb yn farwol o welw, a bod ei ymarweddiad hunanfeddiannol arferol wedi ei drechu gan arswyd ac atgasedd anghyffredin.
But I saw nothing. At the moment when Holmes struck the light I heard a low, clear whistle, but the sudden glare flashing into my weary eyes made it impossible for me to tell what it was at which my friend lashed so savagely. I could, however, see that his face was deadly pale and filled with horror and loathing.
Roedd Holmes erbyn hyn wedi rhoi’r gorau i’w fflangellu, ac yn rhythu i fyny at agoriad yr awyrydd, pan rwygwyd tawelwch perfedd y nos gan yr ochenaid fwyaf erchyll y bu i mi erioed ei chlywed. Chwyddai’r waedd yn uwch ac uwch, yn gri gryglyd o boen ac ofn a dicter oll yn un grochlefain gymysg aflednais ac ofnadwy. Maen nhw’n dweud fod yr oergri honno wedi codi cysgwyr o’u gwelyau i lawr yn y pentref, a hyd yn oed draw cyn belled â’r ficerdy. Yn wir, fe drawodd hi fel saeth oerllyd i’n calonnau ni ein dau, a sefais i’n stond gan lygadrythu ar Holmes, fel y gwnai yntau yn yr un modd arnaf finnau, gyda’n hanadl yn ein dwrn, hyd nes i adleisiau olaf y waedd farw allan ac ymsuddo’n ôl i’r tawelwch llonydd y codasai allan ohono.
He had ceased to strike and was gazing up at the ventilator when suddenly there broke from the silence of the night the most horrible cry to which I have ever listened. It swelled up louder and louder, a hoarse yell of pain and fear and anger all mingled in the one dreadful shriek. They say that away down in the village, and even in the distant parsonage, that cry raised the sleepers from their beds. It struck cold to our hearts, and I stood gazing at Holmes, and he at me, until the last echoes of it had died away into the silence from which it rose.
“Yr achlod fawr! Beth ar y ddaear all hynny i gyd ei olygu?” ebychais, gan ollwng fy ngafael o’r diwedd ar fy anadl.
“What can it mean?” I gasped.
“Mae’n golygu fod y cyfan drosodd,” atebodd Holmes gyda rhyddhad y gellid ei deimlo ym mêr yr esgyrn. “Ac efallai, wedi’r cyfan, fod hynny er y gorau i bawb. Cymerwch eich pistol, Watson, ac fe awn ni’n dau i mewn i ystafell Dr. Roylott.”
“It means that it is all over,” Holmes answered. “And perhaps, after all, it is for the best. Take your pistol, and we will enter Dr. Roylott’s room.”
Gydag wyneb celain wyn, goleuodd Holmes y lamp olew a’i chymryd hi oddi ar y bwrdd, ac arweiniodd y ffordd i lawr y coridor. Curodd ar ddrws y siambr ddwywaith heb ennyn unrhyw ymateb oddi mewn. Yna, yn betrusgar, trodd handlen y drws a cherddodd yn araf bach i mewn, gyda minnau’r un mor wyliadwrus wrth ei sodlau, fy mhistol yn fy llaw a’i glicied wedi ei ddatgloi yn barod i’w danio, a’m mynegfys o fewn trwch blewyn i’r triger.
With a grave face he lit the lamp and led the way down the corridor. Twice he struck at the chamber door without any reply from within. Then he turned the handle and entered, I at his heels, with the cocked pistol in my hand.
Unigryw y tu hwnt oedd yr olygfa y cyfarfu ein llygaid â hi. Ar y bwrdd safai lantern olew gyda’i chaead yn hanner agored, fel ei bod hi’n taflu pefriad o oleuni’n uniongyrchol ar y coffr haearn, oedd â’i ddrws yntau hefyd ar agor. Wrth ochr y bwrdd, ar gadair bren, eisteddai Dr. Grimesby Roylott, wedi ei ddilladu mewn gŵn nos llwyd-liw laes, gyda’i figyrnau noeth yn y golwg dan ei godre, a’i draed wedi eu gwthio i mewn i sliperi Twrcaidd coch di-sawdl. Ar draws ei arffed gorffwysai’r chwip-wialen â’r bôn-stwmp byr hwnnw a welsom ni’n gynharach yn y dydd. Gwyrai gwar y meddyg wysg ei gefn, a gogwyddai ei ên ar i fyny, a rhythai ei lygaid agored yn ddychrynllyd o ddiysgog i gyfeiriad congl o’r nenfwd. O amgylch ei dalcen cordeddai cylch megis o gadach melyn ac arno smotiau brownaidd, a ymddangosi fel ei fod wedi ei glymu’n dynn o amgylch ei ben. Wrth i ni wneud ein ffordd i mewn i’r ystafell ac agosáu ato, wnaeth e’ ddim yngan na siw na miw o’i enau, na symud un cyhyryn o’i gorff y mymryn lleiaf.
It was a singular sight which met our eyes. On the table stood a dark-lantern with the shutter half open, throwing a brilliant beam of light upon the iron safe, the door of which was ajar. Beside this table, on the wooden chair, sat Dr. Grimesby Roylott clad in a long grey dressing-gown, his bare ankles protruding beneath, and his feet thrust into red heelless Turkish slippers. Across his lap lay the short stock with the long lash which we had noticed during the day. His chin was cocked upward and his eyes were fixed in a dreadful, rigid stare at the corner of the ceiling. Round his brow he had a peculiar yellow band, with brownish speckles, which seemed to be bound tightly round his head. As we entered he made neither sound nor motion.
“Y cylch! Y cylch brith!” sibrydodd Holmes gyda chryn syfrdandod, ond yn gymysg hefyd â bodlonrwydd amlwg.
“Y cylch! Y cylch brith!” sibrydodd Holmes gyda chryn syfrdandod, ond yn gymysg hefyd â bodlonrwydd amlwg.
“The band! The speckled band!” whispered Holmes.
Cymerais un cam pwyllog ymlaen; ond fe’m dychrynwyd i drachefn pan ddechreuodd y penwisg rhyfedd symud yn llithrig o flaen fy llygaid, ac o beth i beth ymgodai o ganol gwallt pen y meddyg ffurf ddiemwntaidd a berthynai i ben cwrcwdaidd arall, ond fod hwnnw ynghlwm wrth wddf chwyddwiberol a chorff ysglyfaethus hir un sarff atgas ei golwg.
I took a step forward. In an instant his strange headgear began to move, and there reared itself from among his hair the squat diamond-shaped head and puffed neck of a loathsome serpent.
“Gwiber y gors!” bloeddiodd Holmes. “Y neidr fwyaf marwol yn holl India. Fe’i lladdodd e’ ag un llam, a bu yntau farw o fewn deng eiliad i frathiad ei dannedd miniog hi. Gwir yw’r gair; ei bod yn natur ffyrnigrwydd i adlamu’n ôl yn erbyn y tramgwyddwr, a bod y cynllwyniwr yn y diwedd yn agored i syrthio i mewn i’r union bydew y bu iddo ef ei hun ei gloddio ar gyfer un arall diniwed. Gadewch i ni daflu’r creadur didostur hwn yn ei ôl i’w wâl, ac yna fe allwn ni fynd i symud Miss Stoner i ryw fan diogel, a rhoi gwybod i heddlu’r sir am yr hyn sydd wedi digwydd yma.”
“It is a swamp adder!” cried Holmes; “the deadliest snake in India. He has died within ten seconds of being bitten. Violence does, in truth, recoil upon the violent, and the schemer falls into the pit which he digs for another. Let us thrust this creature back into its den, and we can then remove Miss Stoner to some place of shelter and let the county police know what has happened.”
Fel y siaradai, ymaflodd yn sydyn yn y chwip-wialen oddi ar arffed y gŵr marw, a chan daflu dolen y fagl o amgylch gwddf yr ymlusgiad, a thynnu’n dynn ar y cwlwm rhedeg, fe’i tynnodd oddi ar ei chlwyd erchyll a’i llusgo gerfydd ei phen; ac wedi sicrhau fod ei dannedd angheuol hi hyd braich oddi wrtho, gafaelodd â’i ddwy law am ei bol cynffonaidd a thaflodd hi i mewn yn ddiseremoni i’r coffr haearn; yna, heb wastraffu chwinciad, caeodd ddrws y coffr yn glep arni hi.
As he spoke he drew the dog-whip swiftly from the dead man’s lap, and throwing the noose round the reptile’s neck he drew it from its horrid perch and, carrying it at arm’s length, threw it into the iron safe, which he closed upon it.
Dyna’r ffeithiau moel a chywir yng nghyswllt marwolaeth Dr. Grimesby Roylott, o Stoke Moran. Dianghenraid fyddai i mi ymhelaethu ar y traethiad hwn, sydd eisoes wedi meddiannu mwy o ofod na’r hyn a fwriadwyd, trwy fanylu ar sut yr aethom ni ati hi wedi hynny i hysbysu’r fonesig, a ddychrynwyd y tu hwnt i’r hyn y gallwn i byth ei amgyffred, am y newyddion trist; a sut y gwnaethom ni wedyn ei hebrwng hi gyda’r trên i ofal ei modryb hynaws yn Harrow, a sut y bu i broses araf yr ymchwiliad swyddogol benderfynu fod y meddyg wedi cyfarfod â’i dynged tra roedd e’n chwarae’n annoeth gydag anifail ‘anwes’ gwyllt ac eithriadol o beryglus.
Such are the true facts of the death of Dr. Grimesby Roylott, of Stoke Moran. It is not necessary that I should prolong a narrative which has already run to too great a length by telling how we broke the sad news to the terrified girl, how we conveyed her by the morning train to the care of her good aunt at Harrow, of how the slow process of official inquiry came to the conclusion that the doctor met his fate while indiscreetly playing with a dangerous pet.
Drannoeth, wrth i ni deithio’n ôl gyda’n gilydd, bu esboniadau sythweledol Holmes yn fodd i lenwi’r nifer o fylchau yn fy nirnadaeth brin i hyd at hynny, yng nghyswllt yr achos gofidus hwnnw y buom ni ynghlwm ag ef.
The little which I had yet to learn of the case was told me by Sherlock Holmes as we travelled back next day.
“Yn gynharach,” meddai Holmes, “roeddwn i wedi dod i gasgliad anghywir; sy’n dangos, f’annwyl Watson, pa mor beryglus yw hi bob amser i resymegu heb fod gennych chi ddigon o fanylion yn eich meddiant. Fe fu i bresenoldeb y sipsiwn, a’r gair ‘cylch’ y dewisodd y ferch druan ei ddefnyddio, yn ei braw siŵr o fod, i esbonio’r ddrychiolaeth y cipiodd olwg ffiaidd ohoni yng goleuni’r fatsien a daniodd, fod yn ddigon i’m camarwain i ar drywydd cwbl anghywir. Yr unig beth y galla’ i ei deilyngu fel clod, efallai, yw i mi ailystyried fy marn ar chwap, yr eiliad y daeth hi’n eglur i mi na allai’r perygl oedd yn fygythiad i drigiannydd yr ystafell wely honno, ddod i mewn i’r ystafell naill ai drwy’r ffenestr na thrwy’r drws. Fe dynnwyd fy sylw i’n syth bin, fel y crybwyllais i eisoes wrthych chi, at dwll uchel agoriad yr awyriadur hwnnw ger y nenfwd, ac at raff y cloch-ganwr tybiedig a hongiai i lawr o’r union fan honno at y gwely islaw. Ond dod i sylweddoli mai ffug oedd y ddyfais honno, a bod y gwely wedi ei glampio’n dynn i’r llawr; hynny a barodd i mi ddechrau drwgdybio fod y rheffyn yno i gyflawni rhyw ddiben cwbl wahanol, sef i fod yn fath o rychwant neu bont ar gyfer rhywbeth neu’i gilydd, rhyw anifail byw o bosib, a allai sleifio drwy dwll yr awyrydd a gwneud ei ffordd ysgeler i lawr y rheffyn at y gwely. Yn ddiatreg, fel ergyd o ddryll, Watson, trawodd y syniad yn fy mhen y gallai’r anifail hwnnw fod yn neidr; ac o gysylltu hynny wedyn gyda’r wybodaeth fod gan y meddyg yn ei feddiant amryw o greaduriaid ecsotig o’r India, fe deimlwn i wrth reddf fy mod i ar y trywydd cywir. Wedyn, onid oedd y syniad o ddefnyddio ffurf o wenwyn na ellid fod wedi ei ganfod na’i olrhain drwy gyfrwng unrhyw brofion cemegol cyffredin, yr union fath o gynllwyn a fyddai’n apelio at ddychymyg dyn galluog a didostur, ac yntau hefyd wedi derbyn hyfforddiant meddygol ym mharthau dwyreiniol y byd? At hynny, fe fyddai’r buander gyda’r hwn y byddai’r gwenwyn yn gwneud ei waethaf, o’i safbwynt ef, o fantais ychwanegol iddo. Fe fyddai angen crwner eithriadol o graff ei lygaid yn wir, i hanfod-adnabod y ddau smotyn clais-liw fel y brath-dyllau a adawyd heb os nac onibai gan ddau ddant gwenwynig a chanddynt y gallu i chwistrellu angau mewn chwinciad. Yna fe feddyliais i am y chwiban.
“I had,” said he, “come to an entirely erroneous conclusion which shows, my dear Watson, how dangerous it always is to reason from insufficient data. The presence of the gipsies, and the use of the word ‘band,’ which was used by the poor girl, no doubt, to explain the appearance which she had caught a hurried glimpse of by the light of her match, were sufficient to put me upon an entirely wrong scent. I can only claim the merit that I instantly reconsidered my position when, however, it became clear to me that whatever danger threatened an occupant of the room could not come either from the window or the door. My attention was speedily drawn, as I have already remarked to you, to this ventilator, and to the bell-rope which hung down to the bed. The discovery that this was a dummy, and that the bed was clamped to the floor, instantly gave rise to the suspicion that the rope was there as a bridge for something passing through the hole and coming to the bed. The idea of a snake instantly occurred to me, and when I coupled it with my knowledge that the doctor was furnished with a supply of creatures from India, I felt that I was probably on the right track. The idea of using a form of poison which could not possibly be discovered by any chemical test was just such a one as would occur to a clever and ruthless man who had had an Eastern training. The rapidity with which such a poison would take effect would also, from his point of view, be an advantage. It would be a sharp-eyed coroner, indeed, who could distinguish the two little dark punctures which would show where the poison fangs had done their work. Then I thought of the whistle. Of course he must recall the snake before the morning light revealed it to the victim. He had trained it, probably by the use of the milk which we saw, to return to him when summoned. He would put it through this ventilator at the hour that he thought best, with the certainty that it would crawl down the rope and land on the bed. It might or might not bite the occupant, perhaps she might escape every night for a week, but sooner or later she must fall a victim.
“Roeddwn i wedi dod i’r casgliadau hyn cyn i mi erioed daro troed oddi mewn i ystafell y meddyg. Ond o fewn ychydig eiliadau’n unig wedi cael y cyfle i fwrw golwg dros y lle, a sylwi’n fanwl ar ei gadair, gwelwn ei bod hi wedi bod yn arferiad ganddo i sefyll arni hi; yr hyn fyddai’n rhaid iddo fod wedi ei wneud, wrth gwrs, er mwyn medru cyrraedd twll y gwyntyllydd. Yna roedd canfod y coffr, y soser a’r llaeth, a’r chwip-wialen gyda’i dolen-fagl lasŵaidd, yn ddigon i chwalu unrhyw ansicrwydd oedd gen i hyd at hynny. Mae’n amlwg i’r atsain fetelaidd a glywodd Miss Stoner gael ei hachosi gan ei llystad yn cau drws ei goffr yn frysiog ar ei breswylydd arswydus. Unwaith wedi penderfynu yn fy meddwl am y sefyllfa, fe wyddoch chi wedyn, Watson, y camre a gymerais i i’r perwyl o brofi holl agweddau fy namcaniaeth. A phan glywais i hisian y creadur mileinig ’na, fel rydw i’n sicr y bu i chithau hefyd ei glywed, fe drewais i’r fatsien ar fy union i gael rhywfaint o oleuni, ac yna fe ymosodais i ar y sarff yn ddiymdroi ac yn ddidrugaredd gyda’r gansen roeddwn i’n ffodus wedi gweld yn dda i ddod â hi gyda mi, ar gyfer yr union orchwyl hwnnw.”
“I had come to these conclusions before ever I had entered his room. An inspection of his chair showed me that he had been in the habit of standing on it, which of course would be necessary in order that he should reach the ventilator. The sight of the safe, the saucer of milk, and the loop of whipcord were enough to finally dispel any doubts which may have remained. The metallic clang heard by Miss Stoner was obviously caused by her stepfather hastily closing the door of his safe upon its terrible occupant. Having once made up my mind, you know the steps which I took in order to put the matter to the proof. I heard the creature hiss as I have no doubt that you did also, and I instantly lit the light and attacked it.”
“A chanlyniad hynny oedd gyrru’r ysglyfaeth yn ei hôl drwy’r awyriadur.”
“With the result of driving it through the ventilator.”
“A chyda’r canlyniad hefyd o achosi i’r sarff, wedi ei chyffroi i’w gwylltineb cyntefig, droi ar ei meistr ar yr ochr arall i’r mur. Fe drawodd rhai o guriadau fy ngwialen i adref, a’i chynddeiriogi; gan achosi iddi fwrw ei thymer wallgof a saethu allan ei safnau dieflig i gyfeiriad y person cyntaf o fewn cyrraedd ei llygaid ffyrnig. Yn hynny o beth, does gen i ddim amheuaeth i mi fy hun fod yn anuniongyrchol yn gyfrifol am farwolaeth Dr. Grimesby Roylott; ac alla’ i ddim dweud y bydd y digwyddiad hwnnw yn debygol o bwyso mor drwm â hynny ar fy nghydwybod.”
“And also with the result of causing it to turn upon its master at the other side. Some of the blows of my cane came home and roused its snakish temper, so that it flew upon the first person it saw. In this way I am no doubt indirectly responsible for Dr. Grimesby Roylott’s death, and I cannot say that it is likely to weigh very heavily upon my conscience.”