Wales is particularly blessed with saints; any part of the map of Wales will yield an abundance of place-names brimming with sanctity. And the saints have had a major literary impact as well, both in the medieval period and in more modern times, where saints’ traditions were an important influence on writers like Saunders Lewis. Here David Callander, a researcher at Cambridge University, attempts to trace one of them…
| Ar hyn o bryd, mae Prifysgol Caergrawnt a’r Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd yn Aberystwyth yn creu golygiadau newydd o fucheddau Lladin canoloesol seintiau Cymru. Mae hyn yn dilyn prosiect arall i olygu’r bucheddau Cymraeg Canol. Rwy’n gweithio ar y prosiect Lladin fel ymchwiliwr ôl-ddoethurol. | Currently, the University of Cambridge and the Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies at Aberystwyth are re-editing the medieval Latin lives of the Welsh saints, following a project to edit the Lives written in Medieval Welsh. I am a post-doctoral researcher on the Latin project. |
| Roedd bucheddau’r seintiau (mae buchedd yn air arbennig am hanes bywyd sant) yn genre hynod boblogaidd yn yr Oesoedd Canol. Yn aml, cawsant eu cyfansoddi er mwyn cryfhau hawliau a breintiau eglwysi penodol. | Saints’ lives were a very popular genre of literature in the Middle Ages, often being composed to support the claims of churches to particular lands or privileges. |
| Un o’r pethau gorau am weithio i brosiect Vitae Sanctorum Cambriae yw cael y cyfle i olygu bucheddau Lladin Gwenffrewi. Dyma santes sy’n croesi ffiniau, fel mae ei henw Saesneg, Winefride, yn tystio. | One of the best things about working for the Vitae Sanctorum Cambriae has been having the chance to edit the Latin lives of the border-crossing saint Winefride/Gwenffrewi. |
| Pwy oedd Gwenffrewi? | Who was Winefride? |
| Cyflwynir Gwenffrewi fel santes o’r seithfed ganrif a oedd yn byw yn ardal Treffynnon, bellach yn Sir y Fflint. Serch hynny, mae’r dystiolaeth am seintiau Cymru fel arfer yn llawer diweddarach na chyfnod eu bywydau, ac felly nid yw’r hanes a roir yn ddibynadwy. Yn wir, does dim llawer o dystiolaeth o gwbl am gwlt Gwenffrewi cyn y 12fed ganrif. | Winefride is presented as a seventh-century saint, living in what is now Flintshire in the area of Holywell. However, as with most Welsh saints, the sources for her are much later than the time when she was alive, and so are not reliable evidence for the period of her life. Indeed, there is very little evidence for the cult of Winefride before the twelfth century. |
| Yn hanner cyntaf y ganrif honno, cyfansoddwyd dwy fuchedd Ladin Gwenffrewi. Mae un ohonynt yn fer a dienw, ac yn cynnwys rhestr hirfaith o wyrthiau a gyflawnwyd o gwmpas Ffynnon Gwenffrewi yn Nhreffynnon. Mae’r llall yn llawer hwy ac yn gynnyrch Robert, brior amleiriog abaty Amwythig. Cyfansoddodd ef y fuchedd rhwng 1138 a 1142. Gwenffrewi yw’r unig un o santesau Cymru sydd â dwy fuchedd ganoloesol. | In the first half of that century, two Latin lives of Winefride were composed. One is short, anonymous, and contains a long list of miracles at Winefride’s Well at Holywell. The other is far longer, and was composed by the verbose Robert, prior of Shrewsbury, between 1138 and 1142. Winefride is the only Welsh female saint to have two medieval Lives. |
| Mae’r fuchedd gan Robert Amwythig yn arbennig o ddiddorol, gan ei bod yn cynnwys disgrifiad o fel yr aeth Robert ac eraill i fedd Gwenffrewi yng Ngwytherin (bellach yn Sir Conwy) tua’r flwyddyn 1137. Wedi datgladdu eu hesgyrn, aethant yn ôl i Amwythig gyda nhw, er gwaethaf cryn wrthwynebiad gan bobl leol. Mae’r nofel A Morbid Taste for Bones gan Ellis Peters (gyda’r Brawd Cadfael yn serennu) yn addasiad modern enwog o’r digwyddiadau hyn. | Robert’s Life is especially interesting, as it contains an account of how Robert and others went to Winefride’s burial place at Gwytherin (in Conwy) in around 1137 and dug her bones up and took them back with them to Shrewsbury, despite considerable local opposition. A prominent modern adaptation of this is the Brother Cadfael novel A Morbid Taste for Bones by Ellis Peters. |
| Cyfieithwyd buchedd Robert i Gymraeg Canol a Saesneg Canol, a’i haddasu ar gyfer y gwahanol gynulleidfaoedd, erbyn y 15fed ganrif fan pellaf. Mae nifer o fanylion yn wahanol yn y ddwy fuchedd, ond maen nhw’n adrodd yr un stori yn y bôn. Mae’n debyg i’r ddwy fuchedd dynnu ar fuchedd Ladin goll sant Beuno (mae ei fuchedd Cymraeg Canol ar glawr), a oedd yn cynnwys Gwenffrewi fel cymeriad. | Robert of Shrewsbury’s Life was also translated and adapted into Medieval Welsh and Medieval English, and adapted to suit various audiences, by the fifteenth century at the latest. The Lives differ in many details but tell the same basic story, and probably both drew upon a lost Latin Life of Beuno, in which Winefride featured as a character. |
| Stori Gwenffrewi | Winefride’s Story |
| A hithau’n blentyn, mae Gwenffrewi’n cael ei dysgu gan Feuno (sant pwysig yng ngogledd Cymru), ac yn penderfynu dilyn y bywyd crefyddol. Un diwrnod, tra bo’i rhieni hi’n gwrando ar yr offeren, dyma Garadog, fab i frenin, yn dod i dŷ Gwenffrewi ac yn mynnu ei phriodi. Mae Gwenffrewi’n llwyddo i ddianc ac yn rhedeg i’r eglwys sy’n agos i’w thŷ. Ond, ar ôl sylweddoli bod Gwenffrewi wedi rhedeg i ffwrdd, mae Caradog yn rhuthro ar ei hôl ar gefn ceffyl. Wrth iddi bron â chyrraed trothwy’r eglwys, mae Caradog yn dal lan gyda hi ac yn torri ei phen. | As a child, Winefride is taught by St Beuno (a major saint in North Wales), and decides to follow the holy life. One day, while her parents are at Mass, Caradog, the son of a king, comes to Winefride’s house and demands to marry her. Winefride manages to escape and runs to the church by her house, but Caradog realises she has run away, and charges after her on horseback. Just as she is about to reach the church, Caradog cuts off her head. |
| Ar yr un pryd â hyn roedd sant Beuno yn yr eglwys yn dweud yr offeren. Daeth tu allan a thoddi Caradog yn y man a’r lle. Gan godi pen a chorff Gwenffrewi, mae’n erfyn ar i Dduw ei hatgyfodi, ac mae Duw yn cyflawni hyn. | St Beuno is saying Mass at the church at the same time. He comes outside and melts Caradog into the ground. Picking up Winefride’s body and head, he prays for God to resurrect her, which God does. |
| Wedi hyn, mae Gwenffrewi’n byw bywyd sanctaidd fel lleian. Yn y fuchedd ddienw, mae hi’n mynd i Rufain ar bererindod. Ym muchedd Robert, mae hi’n mynd ymhellach i mewn i Gymru, gan fynd heibio i Fodfari a Henllan cyn ei marw ar ôl cyfnod hwy yng Ngwytherin. Mae’r ddwy fuchedd yn cytuno iddi farw yng Ngwytherin. | After this, Winefride leads a holy life as a nun. In the anonymous Life, she goes on pilgrimage to Rome. In Robert’s Life, she heads deeper into Wales, going through Bodfari and Henllan before dying at Gwytherin, where she also dies in the anonymous Life. |
|
|
| Map o leoedd pwysig ym mucheddau Gwenffrewi. | Map of significant places in Winefride’s lives. |
| Barnais ei fod yn hen bryd imi fynd fy hunan a chymryd cipolwg ar y safleoedd a gysylltir gyda Gwenffrewi. (Yn anffodus, doedd dim modd i mi gyrraedd Rhufain, ond euthum heibio’r Rhyl ar y ffordd nôl.) | I decided it was high time for me to take a look at the sites associated with Winefride for myself. (Sadly I didn’t manage to make it to Rome, but I did pop by Rhyl on the way back). |
| Dilyn Ôl-Traed Gwenffrewi | In Winefride’s Footsteps |
| Treffynnon | Holywell |
Rhedodd o’r ddaear hoywdeg, |
|
| Cywydd dienw i ffynnon Gwenffrewi | Anonymous cywydd to Winefride’s well |
|
|
| Dyma’r brif safle yng nghwlt Gwenffrewi, yn awr ac yn yr Oesoedd Canol. Llwyddodd i oroesi’r diwygiad Protestannaidd ac yn wir ffynnu hyd y dydd heddiw. | This is the main site of devotion to Winefride, both now and in the Middle Ages. It survived the Reformation and somehow managed to thrive up to the modern day. |
| Roedd cyflenwad anferth o ddŵr yn arfer dod i mewn i’r ffynnon o ffynhonnell naturiol, ond cafodd hyn ei symud gan waith diwydiannol yn y cyfnod modern, ac mae’r dŵr bellach yn dod o ffynhonnell gyhoeddus. Lleolir y gysegr ar lethr y bryn. Ym muchedd Robert Amwythig, mae pen Gwenffrewi’n rholio lawr y bryn i mewn i’r eglwys, gan beri cryn arswyd i’r plwyfolion. | The well used to be supplied with a huge amount of water from a natural source, but this was disturbed by industrial work in modern times, and the water now comes from a public source. The shrine is situated on a slope. In Robert’s Life, Winefride’s head actually rolls down the hill into the church, to the horror of the parishoners. |
|
|
| Yn syth uwchben y ffynnon mae’r capel canoloesol a gysegrir i Wenffrewi yn goroesi. | Immediately above the well survives the medieval chapel dedicated to Winefride. |
|
|
| Capel Gwenffrewi | Winefride’s Chapel |
| Cyflawnwyd llawer o waith adeiladu ar y safle hon tua diwedd yr Oesoedd Canol gan Thomas Pennant, abad abaty Dinas Basing gerllaw (sy’n werth ei weld hefyd!). Dathlwyd hyn gan y beirdd, gan gynnwys Tudur Aled, a ganodd gywydd i Wenffrewi a’i ffynnon. | There was much work undertaken at this site at the close of the Middle Ages by Thomas Pennant, abbot of the nearby Basingwerk Abbey (also worth a visit!) This was celebrated by a number of Welsh poets of the time, including Tudur Aled, who composed a cywydd to Gwenfrewy and her well. |
| Bodfari | Bodfari |
| Dyma oedd arhosfan gyntaf Gwenffrewi ar ei thaith, yn ôl buchedd Robert. | This is Winefride’s first stop on the journey, according to Robert’s Life. |
|
|
| Mae Gwenffrewi’n cael ei chyfarwyddo gan neges o’r nefoedd i gwrdd â Sant Diheufyr ym Mhodfari. Yn fuan wedyn, mae yntau’n cael gorchymyn gan Dduw i anfon Gwenffrewi ymlaen i Henllan. Arhosiad byr oedd Bodfari, felly. | Winefride is told by a divine message to meet St Diheufyr at Bodfari. He is soon urged by a divine message to send Winefride to Henllan, so Bodfari was only a quick stop. |
| Henllan | Henllan |
| Mae eglwys Henllan yn ddiddorol am fod ei thŵr (sydd bellach, ymddengys, yn stordy i ysgubau) ar wahân i gorff yr eglwys. | The church at Henllan is interesting in that the tower (now seemingly used as an elaborate broom-cupboard) is separated from the body of the church. |
|
|
| Yn Henllan, yn ôl Robert Amwythig, mae Gwenffrewi’n cwrdd â sant Sadwrn. Mae e’n ei derbyn hi’n garedig, ac eto nid yw’n gwastraffu dim amser cyn ei hanfon ymlaen i Wytherin. | At Henllan, so Robert of Shrewsbury tells us, Winefride meets St Sadwrn, who apparently receives her in a kindly manner, although he wastes no time in sending her on to Gwytherin. |
| Gwytherin | Gwytherin |
| Yng Ngwytherin, mae Gwenffrewi’n cwrdd â sant Eleri, ac yn hwyrach ymlaen yn gofalu am gwfaint o leianod. Fan hyn mae Gwenffrewi’n marw, am yr ail dro a’r tro olaf. | At Gwytherin, Winefride meets St Eleri, and later leads a community of nuns. It is here that Winefride dies for the second and final time. |
|
|
| Cerrig arysgrifenedig yng Ngwytherin (ceir arysgrif o’r chweched ganrif ar un ohonynt!) | Inscribed Stones at Gwytherin (one contains a sixth-century inscription!) |
| Mae Robert yn cynnig rhagor o fanylion am Wytherin sy’n ymwneud â’i daith yno i gymryd esgyrn Gwenffrewi i ffwrdd. Mae’n nodi bod dwy fynwent yno: un ar gyfer y seintiau, ac un ar gyfer y rhai sy’n marw yn awr. | Robert provides more details about Gwytherin from his travels there to take Winefride’s bones away. He notes that there were two cemeteries: one for saints, and one for those who die now. |
| Cae gwag yw un o’r rhain (mynwent y seintiau) bellach, ond tybir ei bod unwaith wedi cynnwys capel Gwenffrewi (a ddymchwelwyd yn y 18fed ganrif). | One of these (the saints’ graveyard) is now an empty field, but is thought to have contained Winefride’s chapel (demolished in the eighteenth century). |
|
|
| Gwytherin, heb os, oedd y lleoliad tawelaf ar y daith. Caewyd yr eglwys yn 2005. Wedi hyn, symudwyd ei thrysorau pwysicaf i Dreffynnon. Yn ôl y nodiadau Saesneg ar bwys y drws, mae hi bellach yn stiwdio ar gyfer priodasau. Efallai y dylwn fod wedi bennu’r daith yn Amwythig, ond ni allwn wneud hynny. | Gwytherin was certainly the quietest of all the locations on the journey. The church itself closed in 2005. After this, its most important remaining artefacts were moved to Holywell. It is now a wedding studio. Perhaps I should have ended the pilgrimage by travelling to Shrewsbury but I could not bring myself to it. |
Roedd bucheddau’r seintiau (mae buchedd yn air arbennig am hanes bywyd sant) yn genre hynod boblogaidd yn yr Oesoedd Canol. Yn aml, cawsant eu cyfansoddi er mwyn cryfhau hawliau a breintiau eglwysi penodol.
asnc.cam.ac.uk Department_ASNC
wales.ac.uk/cy/YGanolfanGeltaidd/CyflwyniadGanolfan.aspx
Have you ever looked out through the window, thinking, I wonder what the weather will be like today? The weather forecast declared with conviction the night before that it would be a stifling as summer in the Sahara. But by now, it’s raining, and looking as if a hurricane from Kansas is heading for your homestead. Of course, this is a bit of an exaggeration, but despite that the question arises: what’s up with all our efforts to describe and understand this kind of physical phenomenon? Patrick explains more…
| 1. Ein Byd Dyrys? Yn anffodus, mae’r anhawster yn rhan anhepgorol o’r peth sy’n cael ei archwilio. Mae’n codi’n naturiol pan fydd unrhyw system yn cynnwys rhannau sy’n gallu rhyngweithio gyda'i gilydd gan newid y system ei hun. Hyd yn oed tasai rhywun yn ceisio mesur popeth, a gwyddai’r hafaliadau priodol i gyd, ni fedrai hi ddweud yn gymwys beth fyddai’n dod i fod yn y dyfodol. Y rheswm dros hyn ydy fod yn y byd go iawn, bydd yn amhosibl dilyn trywydd popeth sy’n digwydd ar yr un pryd. Hefyd, ni fydd yn bosibl mesur unrhyw beth â manwl cywirdeb. Ac eto i gyd, y gwahaniaethau lleiaf un eiliad all achosi newidiadau ysgubol yn ddiweddarach. | 1. Our Confusing World? Unfortunately, the difficulty is an inseparable part of the thing that’s being investigated. It arises naturally when any system contains parts that can interact with each other so changing the system itself. Even if someone were to try and measure something, and were to know all the appropriate equations as well, she could not say exactly what would come to pass in the future. The reason for this is that in the real world, it’s impossible to keep track of everything that’s happening at the same time. Also, it’s never possible to measure anything totally accurately. And then again, the smallest differences one second can cause sweeping changes later. |
| Dyma’r ffenomen a enwir yn ‘caos.’ Mae caos ym mhob man, drwy’r amser (gweler Ffigur 1). | This is the phenomenon called ‘chaos’. Chaos is everywhere, all the time (see Figure 1). |
|
|
| Efallai y byddai’n ymddangos mai hollol anrhagweladwy yn y bôn yw’r ddaear gron, felly. Ond, wedi dweud hynny, dyw popeth wedi’i golli, oherwydd, ar y llaw arall, fe fydd yr un fath o batrymau cyffredinol i’w weld drwy’r amser, er gwaethaf sut bydd y manylion yn wahanol mewn pob achos. Mewn geiriau eraill, bydd yn amhosibl rhagweld y manylion i gyd bob amser, ond yn aml iawn fe fydd yn bosibl gweld braslun o beth sydd i ddod yn y dyfodol. | Perhaps it would appear that the entire world is basically totally unpredictable, then. But, having said that, all is not lost, because, on the other hand, the same kind of general patterns are to be seen all the time, despite how the details differ in each case. In other words, it’s impossible to predict all the details every time, but very often it will be possible to see a sketch of what is to come in the future. |
| Felly mewn gwirionedd, nid enghreifftiau o anhrefn lwyr ydy’r effeithiau sy’n codi o gaos. Yn hytrach, maen nhw’n gasgliadau o wybodaeth gymhleth, rydym ni’n gallu eu deall, os edrychwn ni arnyn nhw’n gywir. Gadewch i ni archwilio ymhellach. | So in truth, the effects that arise from chaos are not examples of total disorder. Rather, they are collections of complex information, which we can understand, if we look at them correctly. Let’s investigate further. |
| 2. Sefyllfa Syml Dychmygwch facteria’n tyfu mewn dysgl Petri â chlawr, sy’n cynnwys cyflenwad di-ben-draw o fwyd (ie, gallu dychmygu rhai pethau rhyfedd y mae mathemategwyr, hefyd!). Wrth reswm, wrth iddynt fwydo a thyfu, maen nhw’n cynhyrchu gwenwynau sy’n tueddu i’w lladd nhw, ac arafu eu tyfiant. I ddechrau, maint penodedig o facteria sydd yn y ddysgl. Nodwedd hanfodol gyntaf y model yw hwn. | 2. A Simple Situation Imagine some bacteria growing in a covered Petri dish, which contains an endless supply of food (yes, mathematicians can imagine strange things too!). Of course as they feed and grow, they produce poisons which tend to kill them, and slow down their growth. To start, there is a fixed number of bacteria in the dish. This is the first essential characteristic of the model. |
| Sut bydd nifer y bacteria’n newid dros amser? Rydym ni’n gallu defnyddio model mathemategol seml yma. ‘Yr Hafaliad Logistaidd’ ydy ei henw, ond peidiwch â phoeni, dyw hi ddim mor frawychus fel y mae’n swnio! A bod yn onest, haws ydy sôn am ffracsiwn y ddysgl sy’n cynnwys bacteria (yn hytrach na nifer y bacteria), a dyna y byddwn ni’n ei wneud. Mae’r hafaliad yn cynnwys ‘adborth’ achos bydd ffracsiwn newydd y bacteria’n dibynnu ar hen ffracsiwn y bacteria, ac felly bydd y proses yn mynd ymlaen, gan greu cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth | How will the number of the bacteria change over time? We can use a simple mathematical model here. Its name is ‘The Logistic Equation’, but don’t worry, it’s not as frightening as it sounds! To be honest, it’s easier to talk about the fraction of the dish containing bacteria (rather than the number of the bacteria), and that’s what we’ll do. The equation contains ‘feedback’ because the new fraction of the bacteria depends on the old fraction of the bacteria, and so the process goes on, creating generation after generation. |
|
|
| Hollbwysig yw’r ‘cysonyn’, sef nifer sy’n gallu bod rhwng 0 a 4. Mae’n cynrychioli pa mor gyflym bydd y bacteria’n tyfu. Ail nodwedd hanfodol y model yw hwn. | The ‘constant’ is critical, that is a number which can be between 0 and 4. It represents how quickly the bacteria grow. This is the second essential characteristic of the model. |
| 3. Cyfrif Caos Mae’r Hafaliad Logistaidd yn gweithio fel hyn. Cynrychiolir y cysonyn gan k a ffracsiwn y bacteria i gychwyn gan x0: | 3. Calculating Chaos The Logistic Equation works like this. The constant is represented by k and the starting fraction of the bacteria by x0: |
|
|
| Dyw’r cyfrifiadau ddim yn anodd eu gwneud ar gyfrifiannell boced. Ystyriwch, er enghraifft, k = 0.95 ac x0 = 0.25: | The calculations aren’t hard to do on a pocket calculator. Consider, for example, k = 0.95 and x0 = 0.25: |
|
|
| Mae’n edrych fel petai’r ffracsiynau’n gostwng bob tro. Dangosir graff o’r canlyniadau yn Ffigur 2(a) isod. | It looks as if the fraction is decreasing every time. The graph of the results is shown in Figure 2(a) below. |
| Nesaf, gallwn ni archwilio pum sefyllfa ychwanegol lle mae x0 = 0.25, gan ystyried un enrhif gwahanol o k ym mhob un. Dangosir graffiau o’r canlyniadau yn Ffigurau 2(b) – 2(dd) isod. | Next, we can investigate five additional situations where x0 = 0.25, considering one different value of k in each one. Graphs of the results are shown in Figures 2(b) – 2(dd) below. |
| 4. O Drefn i Gaos Ffigur 2(a) isod (k = 0.95): Dyw’r bacteria ddim yn tyfu, ac mae’r ffracsiwn ohonyn nhw’n gostwng tuag at ddim, hynny yw, maen nhw’n trengi’n llwyr. Dyma ddifodiant. | 4. From Order to Chaos Figure 2(a) below (k = 0.95): The bacteria don’t grow, and the fraction of them decreases towards nothing, that is they die off completely. This is extinction. |
|
|
| Ffigur 2(b) isod (k = 1): Mae’r bacteria’n gallu defnyddio’r bwyd i ryw fesur. Dydyn nhw ddim yn dod i ben, ond mae’r ffracsiwn ohonyn nhw’n gostwng tuag at enrhif cyson. Dyma sefydlogrwydd. | Figure 2(b) below (k = 1): The bacteria can use the food to some degree. They don’t disappear, but the fraction of the decreases towards a constant value. This is stability. |
|
|
| Ffigur 2(c) isod (k = 2.9): Mae’r bacteria’n gallu defnyddio’r bwyd yn dda. Maen nhw’n tyfu, ond pan fydd gormod ohonynt, byddant yn dechrau marw. Ar ôl hynny, byddan nhw’n gallu tyfu unwaith eto. Yn y pendraw, wedi osgiladu yn ôl ac ymlaen, bydd ffracsiwn y bacteria yn cyrraedd enrhif cyson. Dyma osgiladu tuag at sefydlogrwydd. | Figure 2(c) below (k = 2.9): The bacteria can use the food well. They grow, but when there are too many of them, they begin to die. After that, they can grow once again. In the end, after oscillating back and forth, the fraction of the bacteria will reach a constant value. This is oscillation towards stability. |
|
|
| Ffigur 2(ch) isod (k = 3.228): Mae’r osgiladu’n fwy amlwg. Dydy ffracsiwn y bacteria byth yn cyrraedd enrhif cyson. Maen nhw’n goroesi gan osgiladu rhwng dwy boblogaeth sefydlog. | Figure 2(ch) below (k = 3.228): The oscillations are more obvious. The fraction of the bacteria never reaches a constant value. They survive, oscillating between two stable populations. |
|
|
| Ffigur 2(d) isod (k = 3.506): Mae’r bacteria’n goroesi gan osgiladu rhwng pedair poblogaeth sefydlog. | Figure 2(d) below (k = 3.506): The bacteria survive, oscillating between four stable populations. |
|
|
| Ffigur 2(dd) isod (k = 3.948), llinell las: Mae’r bacteria’n goroesi gan osgiladu’n wyllt. Mae’n ymddangos nad yw unrhyw drefn i’r ffracsiynau. Beth fydd yn digwydd i’r bacteria yn nes ymlaen? Dych chi ddim yn gallu dweud, heb gyfrifo. | Figure 2(dd) below (k = 3.948), blue line: The bacteria survive, but oscillating wildly. It appears that there is no order to the fractions. What will happen to the bacteria later on? You can’t say, without calculating. |
|
|
| Ymhellach, hyd yn oed os bydd ffracsiwn y bacteria’n dechrau o ddau enrhif sy’n agos iawn at ei gilydd, bydd yr ymddygiad yn hollol wahanol mewn cenedlaethau hwyrach. Mae’r enghraifft uchod yn Ffigur 2(dd) hefyd yn ystyried x0 = 0.251 (llinell goch). Edrychwch ar y ddwy linell yn y llun. Maen nhw’n debyg i’w gilydd yn gyntaf oll, ond maen nhw’n dod yn hollol wahanol yn gyflym iawn. | Furthermore, even if the fraction of the bacteria starts from two different values that are very close to each other, the behaviour will be totally different in later generations. The example above in Figure 2(dd) also considers x0 = 0.251 (red line). Look at the two lines in the picture. They are similar to each other first of all, but they become totally different very quickly. |
| Felly, newidiadau bychain yn yr enrhif cychwynnol (er enghraifft) sy’n gallu peri newidiadau aruthrol yn hwyr neu'n hwyrach. Beth fydd yn digwydd i’r bacteria yn y naill achos neu'r llall? Dych chi ddim yn gallu dweud, heb gyfrifo. Yr 'Effaith glöyn byw’ yw’r enw ar yr ymddygiad hwn. Mae’n ein hatgoffa sut mae rhywbeth cyn lleied â chwifio adenydd pili-pala yn Kansas yn gallu newid y tywydd yng Nghymru. | So, small changes in the starting value (for example) can cause extraordinary changes sooner or later. What will happen to the bacteria in one case or the other. You can’t tell, without calculating. ‘The Butterfly Effect’ is the name for this behaviour. It reminds us how something as small as the flutter of a butterfly’s wings in Kansas can change the weather in Wales! |
| 5. Trefn ‘Gaotig’ Dyma’r ffenomen o’r enw caos. Pan fydd rhannau unrhyw system yn rhyngweithio gyda’i gilydd, llawer o batrymau gwahanol a all digwydd. Pa un sy’n digwydd a fydd yn dibynnu ar enrhifau a ddisgrifia nodweddion y system, fel tymheredd, pwysau, cyfradd genedigaethau, ac ati. Yn ein henghraifft seml, dim ond dau beth sy’n rheoli ymddygiad y system: enrhif y cysonyn, a ffracsiwn cychwynnol y bacteria. Gall ymddygiad y system ddod i ben yn llwyr, cyrraedd sefydlogrwydd, osgiladu rhwng sawl enrhif, neu newid heb unrhyw batrwm o gwbl (ceir crynodeb yn Nhabl 1). | 5. ‘Chaotic’ Order This is the phenomenon called chaos. When parts of any system interact with each other, there are many different patterns that can occur. Which one happens will depend on values that describe characteristics of the system, like temperature, pressure, birth rates, and so on. In our simple example, there are only two things which control the system’s behaviour: the value of the constant, and the initial fraction of the bacteria. The behaviour of the system can end completely, reach stability, oscillate between several values, or change without any pattern at all (a summary is given in Table 1). |
|
|
| Mae’r ymddygiadau hyn i gyd yn wynebau caos: a’r anhrefn lwyr a’r drefn amlwg. Dan lawer o amgylchiadau bydd system benodol yn ymddwyn yn rheolaidd iawn. Ond llwybr gwastad sydd rhwng trefn ac anhrefn, a reolir gan baramedrau’r system. Mewn system gaotig, y newidiad lleiaf ar un adeg sy’n gallu achosi gwahaniaethau enfawr yn nes ymlaen. Nid y cyfrifon sydd ar fai. Achos nad ydych chi byth yn gallu mesur nodweddion y system yn fanwl gywir, gall beth y byddwch chi’n ei ddarogan fod yn hollol wahanol i beth fydd yn digwydd mewn realiti, dan amodau caotig. Fodd bynnag, fel arfer, byddwn ni’n gallu deall y fath gyffredinol o ymddygiad yn dda iawn, ac fe fedrwn ni wahaniaethu rhwng yr holl fathau amrywiol. | All of these behaviours are faces of chaos: both the complete disorder, and the obvious order. Under many circumstances a definite system will behave very regularly. But there is a smooth path from order to disorder, which is controlled by the system’s parameters. In a chaotic system, the smallest change at one time can cause enormous differences later on. It’s not the calculations which are at fault. Since you can never measure the system’s characteristics totally accurately, what you predict can be totally different from what happens in reality, under chaotic conditions. However, we can usually understand the general type of behaviour very well, and distinguish between all the different kinds. |
| Felly pan fyddwch yn edrych trwy’r ffenest, ac yn meddwl am y tywydd i ddod, peidiwch â rhoi bai ar y proffwydi tywydd. Yn hytrach, dylech chi wenu, gan gofio’r glöyn byw plagus hwnnw yn Kansas! | So, when you look through the window, and think about the weather to come, don’t blame the weather forecasters. Rather, you should smile, remembering that pesky butterfly in Kansas! |
Saint Patrick was certainly born in the west of Britain, his first language was almost certainly the ancestor of Welsh, and yet he chose Ireland over the land of his birth. What else do we know about his connections with fifth century Wales?
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Conversation, gyda chyfres o erthyglau sydd yn cynnwys Cymru yma.
The English version of this article originally appeared in The Conversation, with a series of articles that feature Wales here.
Roeddwn yn crwydro drwy strydoedd Galway Ŵyl Padrig Sant ym 2002, gan wisgo crys-t ac arno y geiriau, ‘St Patrick: he’s Welsh, you know’. Y cyd-destun oedd fod Iwerddon wedi trechu Cymru yng nghystadleuaeth rygbi’r Chwe Chenedl bythefnos o’r blaen. Cellwair cyfeillgar oedd y slogan i fod, ac fel hyn roedd pobl yn ei gymryd. Ond, ydy e’n gywir?
Dylai’r ateb fod yn weddol syml. Wedi’r cwbl, mae Padrig yn dweud wrthym o ble y deuai’n wreiddiol, mewn un o’r dwy lith Ladin a ysgrifennodd ac sydd wedi goroesi hyd heddiw, sef tref o’r enw Banna Venta Berniae. Yn anffodus, wyddom ddim lle y bu honno, ar wahân i’r ffaith ei bod yn rhywle ym Mhrydain. Gan iddo gael ei ddala yno gan ysbeilwyr o Iwerddon, rhaid bod y lle yn eitha agos at arfordir gorllewin Prydain. Felly mae’n eitha posibl, er nad yw’n hollol sicr, fod y dref yn rhywle yng Nghymru.
Efallai nad yw’r safle union o fawr bwys. Yn ystod bywyd Padrig (rywbryd yn y bumed ganrif OC), doedd Cymru fel yr ydym ni’n ei hadnabod ddim yn bodoli. ‘Brythoniaid’ oedd yr enw a ddefnyddiwyd i sôn amdanynt eu hunain gan y bobl oedd yn byw yn yr amryw deyrnasoedd yn yr ardal rydym ni’n ei galw’n Gymru bellach. Ar ben hynny roedd llawer o bobloedd eraill yn defnyddio’r un enw, hynny yw, y rhai oedd yn byw yn y rhan o Brydain i’r de o Fur Hadrian – sef y dalaith Rufeinig gynt o’r enw Britannia.
Ond y dechreuodd y Brythoniaid a siaradai’r math o Gelteg Ynysol o’r enw Frythoneg (sydd yn iaith hynafiadol i’r Gymraeg, i’r Gernyweg, ac i’r Llydaweg) ddefnyddio enw arall arnynt eu hunain, sef Combrogī ‘cyd-frowyr’. O’r term hwn y terddir yr enw lle Saesneg Cumbria, ac ohono fe y daw’r gair Cymry hefyd, sef yr enw y mae gwerin yng Nghymru’n ei ddefnyddio i ddisgrifio eu hunain heddiw (yn yr Oesoedd Canol cafodd y term hwn ei ddefnyddio i sôn am y wlad hefyd, ac mae wedi troi’n ‘Cymru’ erbyn hyn). Amhosibl yw dweud, fodd bynnag, p’un a gâi’r term hwn ei ddefnyddio yn ystod y pumed ganrif, neu beidio.
Erbyn hynny, roedd pobloedd a siaradai ieithoedd Germaneg yn sefydlu teyrnasoedd yn ne ynys Prydain, ac yn y dwyrain hefyd. Roedd y rhain yn rhagflaenwyr i’r ‘gens Anglorum’ hynny yw ‘y werin Seisnig’ a defnyddio geiriau hanesydd (ac yn hwyrach, sant) Bede oedd yn ysgrifennu yn yr wythfed ganrif. Nid Brythoniaid oedd y bobl hyn, nac o’u rhan eu hunain, nac o ran eu cymdogion i’r gorllewin ychwaith. Y pryd hynny eu henw ar y werin y tu hwnt i Gymru oedd ‘Saeson’, a hyd yn oed heddiw yr un enw sy’n cael ei ddefnyddio (a ‘Sasanaigh’ yn Gaeleg). Yn eu tro, roedd y Saeson yn galw’r Brythoniaid yn ‘Wealas’ a’r term hwn yw tarddiad y gair ‘Welsh’. Felly, o safbwynt Saesneg cyfoes o leiaf, fe fyddai Padrig wedi bod yn Gymro.
Iaith a llenyddiaeth
Mae sawl ysgolhaig (y rhai o’r Oesoedd Canol a’r rhai o’r cyfnod modern fel ei gilydd) wedi honni bod San Padrig yn siarad Brythoneg. Gwyddom ei fod yn gallu ysgrifennu Lladin da, ond yr oedd yn ei galw’n ‘lingua aliena’ (hynny yw, ‘iaith estron’). Nid ei famiaith oedd hon, ond roedd hi’n ddewis amlwg i’w defnyddio pan oedd e’n ysgrifennu, gan ei bod yn iaith uchel ei statws, a chanddi draddodiad llenyddol hynafol, ac yr oedd hi’n ‘lingua franca’ yn yr eglwys. Heb dystiolaeth bellach, gallem gasglu’n eitha hyderus mai Brythoneg fyddai ei famiaith (bryd hynny byddai brodor o orllewin Britannia wedi bod yn llai tebygol o lawer o siarad Gwyddeleg, Saesneg, neu Bicteg). Ond efallai y gallwn fynd yn bellach na hyn.
Yn ystod y seithfed ganrif, ysgrifennodd mynach o Iwerddon o’r enw Muirchú Fywyd San Padrig yn Lladin. Yn y llyfr hwn y mae ambell ffaith hanesyddol ynglŷn â Padrig sy wedi’i chynnwys hefyd yn ei weithiau ei hun. Ond mae’r ffeithiau hyn yn cael eu cuddio bron yn llwyr gan y gwyrthiau niferus oedd agos yn orfodol mewn llenyddiaeth ganoloesol ynglŷn â bywydau’r saint. Ymhellach tywyllir y ffeithiau gan bropaganda digywilydd wedi’i lunio gan yr eglwys uchelgeisiol yn Armagh, a oedd wrthi’n neilltuo Padrig ar ei chyfer ei hun.
Serch hynny, mae Muirchú yn cofnodi dau ddywediad Padrig air am air, sef ‘modebroth’ a ‘gra(t)zacham’. Dyw Muirchú ddim yn dweud wrthym beth yw iaith yr ymadroddion hyn. Fodd bynnag, yn y nawfed ganrif roedd Cormac mac Cúilennáin, geiriadurwr o Iwerddon ac Esgob a Brenin Cashel hefyd, yn dehongli mai Brythoneg oedd iaith y ddau ohonynt.
Roedd yn honni mai ffurf lygredig ar y Gymraeg ‘myn duw brawd’ yw ‘modebroth’. Efallai fod hyn yn gywir, ond tarddiad gwreiddiol y dywediad ‘gra(t)zacham’ yw’r ymadrodd Lladin ‘gratias agam’ (‘gadewch imi fendigo’), neu ‘gratias agamus’ (‘gadewch inni fendigo’).
Mae’n ymddangos bod Cormac yn ei ddehongli fel Brythoneg ar sail y ffaith hynod o resymol mai Brython oedd Padrig. Felly rhaid mai Brythoneg oedd ei ddywediadau, os nad oeddynt yn amlwg yn Wyddeleg na’n Lladin. Ond wedyn, pe bai Cormac yn anghywir am ‘gra(t)zacham’, fe allai fod wedi bod yn anghywir am ‘modebroth’, hefyd. Mewn gwirionedd, gallai ‘modebroth’ fod yn ymadrodd Gwyddeleg sy’n golygu ‘cosb ddwyfol’, wedi’i drawsffurfio yn yr un modd ag y newidir yn aml eiriau mewn llwon crefyddol (er enghraifft, yn Saesneg ceir ‘asu’ neu ‘iesgob’ yn lle ‘God’ a ‘Jesus’). P’un bynnag, nid oes rheswm grymus iawn dros gredu bod Muirchú yn gwir wybod yr union eiriau roedd Padrig wedi eu dweud 200 o flynyddoedd o’r blaen.
Wel, beth yw’r dyfarniad? Mae’n eitha posib y ganwyd Padrig yn yr ardal a elwir yn Gymru heddiw. Heb amheuaeth cafodd ei eni yng ngorllewin Prydain. Efallai ei fod yn meddwl mai Cymro oedd e, ac yn ddi-os byddai’r Saeson wedi ei gyfrif fel un o’r ‘Wealas’. Mae bron yn sicr mai hynafiad y Gymraeg oedd ei famiaith. Ond wedi dweud hyn oll, gwyddom iddo ddewis Iwerddon yn hytrach na gwlad ei enedigaeth. Mae e’n droednodyn yn hanes Cymru, ond yn hollbwysig yn hanes Iwerddon.
Yn y gêm rygbi a ysbrydolai fy nghrys-t yr Ŵyl Padrig Sant honno, un o’r chwaraewyr (ymhlith y lliaws) a sgoriodd geisiadau dros Iwerddon oedd rhyw Ronán O’Gara, a gafodd ei eni yn San Diego, California. Yn y bôn, o ran hunaniaeth, nid popeth yw man geni’
Efallai ei fod yn meddwl mai Cymro oedd e, ac yn ddi-os byddai’r Saeson wedi ei gyfrif fel un o’r ‘Wealas’.
Fersiwn Dwyieithog / Bilingual version
| Roeddwn yn crwydro drwy strydoedd Galway Ŵyl Padrig Sant ym 2002, gan wisgo crys-t ac arno y geiriau, 'St Patrick: he’s Welsh, you know'. Y cyd-destun oedd fod Iwerddon wedi trechu Cymru yng nghystadleuaeth rygbi'r Chwe Chenedl bythefnos o'r blaen. Cellwair cyfeillgar oedd y slogan i fod, ac fel hyn roedd pobl yn ei gymryd. Ond, ydy e'n gywir? | I wandered the streets of Galway, on St Patrick’s Day 2002, wearing a t-shirt which stated “St Patrick: he’s Welsh, you know”. It was intended, and received, as friendly banter, in the context of a resounding Irish victory over Wales in the Six Nations rugby tournament a fortnight previously. But is it true? |
| Dylai'r ateb fod yn weddol syml. Wedi'r cwbl, mae Padrig yn dweud wrthym o ble y deuai'n wreiddiol, mewn un o'r dwy lith Ladin a ysgrifennodd ac sydd wedi goroesi hyd heddiw, sef tref o'r enw Banna Venta Berniae. Yn anffodus, wyddom ddim lle y bu honno, ar wahân i'r ffaith ei bod yn rhywle ym Mhrydain. Gan iddo gael ei ddala yno gan ysbeilwyr o Iwerddon, rhaid bod y lle yn eitha agos at arfordir gorllewin Prydain. Felly mae'n eitha posibl, er nad yw'n hollol sicr, fod y dref yn rhywle yng Nghymru. | The answer should be pretty straightforward. After all, Patrick tells us, in one of the two Latin works of his that have survived, where he was from: a town named Banna Venta Berniae. Unfortunately, we don’t know where that was, except that it was somewhere in Britain. As he was captured there by Irish raiders, it must have been reasonably close to the west coast of Britain. So it is quite possibly, but by no means necessarily, somewhere in Wales. |
| Efallai nad yw'r safle union o fawr bwys. Yn ystod bywyd Padrig (rywbryd yn y bumed ganrif OC), doedd Cymru fel yr ydym ni'n ei hadnabod ddim yn bodoli. 'Brythoniaid' oedd yr enw a ddefnyddiwyd i sôn amdanynt eu hunain gan y bobl oedd yn byw yn yr amryw deyrnasoedd yn yr ardal rydym ni'n ei galw'n Gymru bellach. Ar ben hynny roedd llawer o bobloedd eraill yn defnyddio'r un enw, hynny yw, y rhai oedd yn byw yn y rhan o Brydain i'r de o Fur Hadrian - sef y dalaith Rufeinig gynt o'r enw Britannia. | Perhaps its precise location doesn’t really matter. In Patrick’s lifetime (some time in the fifth century AD), Wales, as we know it, did not exist. The inhabitants of the various kingdoms which made up the geographical area which we now call Wales called themselves “Britons”, as indeed did many other people in the part of Britain south of Hadrian’s Wall – the old Roman province of Britannia. |
| Ond y dechreuodd y Brythoniaid a siaradai'r math o Gelteg Ynysol o'r enw Frythoneg (sydd yn iaith hynafiadol i'r Gymraeg, i'r Gernyweg, ac i'r Llydaweg) ddefnyddio enw arall arnynt eu hunain, sef Combrogī ‘cyd-frowyr’. O'r term hwn y terddir yr enw lle Saesneg Cumbria, ac ohono fe y daw'r gair Cymry hefyd, sef yr enw y mae gwerin yng Nghymru'n ei ddefnyddio i ddisgrifio eu hunain heddiw (yn yr Oesoedd Canol cafodd y term hwn ei ddefnyddio i sôn am y wlad hefyd, ac mae wedi troi'n 'Cymru' erbyn hyn). Amhosibl yw dweud, fodd bynnag, p'un a gâi'r term hwn ei ddefnyddio yn ystod y pumed ganrif, neu beidio. | But those Britons who spoke the British Celtic language known as Brittonic (the ancestor of Welsh, Cornish and Breton) began to use another name for themselves, Combrogī – “fellow countrymen”. This term is the ancestor of the English place name Cumbria, and of the word the Welsh use today to describe themselves: Cymry (in the Middle Ages, this term was also used for the country of Wales, which is now spelled Cymru). Whether or not this term was in use in the fifth century, however, is impossible to say. |
| Erbyn hynny, roedd pobloedd a siaradai ieithoedd Germaneg yn sefydlu teyrnasoedd yn ne ynys Prydain, ac yn y dwyrain hefyd. Roedd y rhain yn rhagflaenwyr i'r 'gens Anglorum' hynny yw 'y werin Seisnig’ a defnyddio geiriau hanesydd (ac yn hwyrach, sant) Bede oedd yn ysgrifennu yn yr wythfed ganrif. Nid Brythoniaid oedd y bobl hyn, nac o'u rhan eu hunain, nac o ran eu cymdogion i'r gorllewin ychwaith. Y pryd hynny eu henw ar y werin y tu hwnt i Gymru oedd 'Saeson', a hyd yn oed heddiw yr un enw sy'n cael ei ddefnyddio (a 'Sasanaigh' yn Gaeleg). Yn eu tro, roedd y Saeson yn galw'r Brythoniaid yn 'Wealas' a'r term hwn yw tarddiad y gair 'Welsh'. Felly, o safbwynt Saesneg cyfoes o leiaf, fe fyddai Padrig wedi bod yn Gymro. | By this time, Germanic-speaking kingdoms were forming in the south and east of the island of Britain. They were the forerunners of what historian, and later saint, Bede, in the eighth century would call the “gens Anglorum”, “the English people”. These people were not Britons, either to themselves, or to their neighbours to the west, who, then and now, called them “Saxons” (Welsh “Saeson”, Gaelic “Sasanaigh”). They, in turn, called the Britons, “Wealas”, the origin of the word “Welsh”. So from a contemporary English point of view at least, Patrick would have been Welsh. |
| Iaith a llenyddiaeth Mae sawl ysgolhaig (y rhai o'r Oesoedd Canol a'r rhai o'r cyfnod modern fel ei gilydd) wedi honni bod San Padrig yn siarad Brythoneg. Gwyddom ei fod yn gallu ysgrifennu Lladin da, ond yr oedd yn ei galw'n 'lingua aliena' (hynny yw, 'iaith estron'). Nid ei famiaith oedd hon, ond roedd hi'n ddewis amlwg i'w defnyddio pan oedd e'n ysgrifennu, gan ei bod yn iaith uchel ei statws, a chanddi draddodiad llenyddol hynafol, ac yr oedd hi'n 'lingua franca' yn yr eglwys. Heb dystiolaeth bellach, gallem gasglu'n eitha hyderus mai Brythoneg fyddai ei famiaith (bryd hynny byddai brodor o orllewin Britannia wedi bod yn llai tebygol o lawer o siarad Gwyddeleg, Saesneg, neu Bicteg). Ond efallai y gallwn fynd yn bellach na hyn. | Language and literature It has been claimed, by scholars both medieval and modern, that St Patrick spoke Brittonic. We know that he could write good Latin, but he called it lingua aliena, “a foreign language”. It was not his native tongue, but, as a high status language with a venerable literary tradition, and the lingua franca of the church, it was the obvious choice for him to write in. Without any further evidence, we could quite confidently deduce that Brittonic would be his native tongue (Irish, English and Pictish are much less likely candidates for a native of western Britannia at this time). But perhaps we can go further than this. |
| Yn ystod y seithfed ganrif, ysgrifennodd mynach o Iwerddon o'r enw Muirchú Fywyd San Padrig yn Lladin. Yn y llyfr hwn y mae ambell ffaith hanesyddol ynglŷn â Padrig sy wedi'i chynnwys hefyd yn ei weithiau ei hun. Ond mae'r ffeithiau hyn yn cael eu cuddio bron yn llwyr gan y gwyrthiau niferus oedd agos yn orfodol mewn llenyddiaeth ganoloesol ynglŷn â bywydau'r saint. Ymhellach tywyllir y ffeithiau gan bropaganda digywilydd wedi'i lunio gan yr eglwys uchelgeisiol yn Armagh, a oedd wrthi'n neilltuo Padrig ar ei chyfer ei hun. | In the seventh century, an Irish monk named Muirchú wrote a Life of St Patrick in Latin. In it, the few historical facts about Patrick recoverable from his own writings are almost completely obscured by the numerous miracles that were de rigueur in medieval writings on the lives of saints, and the blatant propaganda of the ambitious church of Armagh, which was in the process of appropriating Patrick for itself. |
| Serch hynny, mae Muirchú yn cofnodi dau ddywediad Padrig air am air, sef 'modebroth' a 'gra(t)zacham'. Dyw Muirchú ddim yn dweud wrthym beth yw iaith yr ymadroddion hyn. Fodd bynnag, yn y nawfed ganrif roedd Cormac mac Cúilennáin, geiriadurwr o Iwerddon ac Esgob a Brenin Cashel hefyd, yn dehongli mai Brythoneg oedd iaith y ddau ohonynt. | Nonetheless, Muirchú records verbatim two of Patrick’s sayings: “modebroth” and “gra(t)zacham”. Muirchú does not tell us what language these utterances are in, but both were interpreted as being in Brittonic by a ninth-century Irish lexicographer, Cormac mac Cúilennáin, the bishop-king of Cashel. |
| Roedd yn honni mai ffurf lygredig ar y Gymraeg 'myn duw brawd' yw 'modebroth'. Efallai fod hyn yn gywir, ond tarddiad gwreiddiol y dywediad 'gra(t)zacham' yw'r ymadrodd Lladin 'gratias agam' ('gadewch imi fendigo'), neu 'gratias agamus' ('gadewch inni fendigo'). | Modebroth, he claimed, is a corrupt form of the Welsh “myn duw brawd” – “by the god of judgement”. This could be right, but gra(t)zacham derives ultimately from the Latin “gratias agam” (“let me give thanks”), or gratias agamus (“let us give thanks”). |
| Mae'n ymddangos bod Cormac yn ei ddehongli fel Brythoneg ar sail y ffaith hynod o resymol mai Brython oedd Padrig. Felly rhaid mai Brythoneg oedd ei ddywediadau, os nad oeddynt yn amlwg yn Wyddeleg na'n Lladin. Ond wedyn, pe bai Cormac yn anghywir am 'gra(t)zacham', fe allai fod wedi bod yn anghywir am 'modebroth', hefyd. Mewn gwirionedd, gallai 'modebroth' fod yn ymadrodd Gwyddeleg sy'n golygu 'cosb ddwyfol', wedi'i drawsffurfio yn yr un modd ag y newidir yn aml eiriau mewn llwon crefyddol (er enghraifft, yn Saesneg ceir 'asu' neu 'iesgob' yn lle 'God' a 'Jesus'). P'un bynnag, nid oes rheswm grymus iawn dros gredu bod Muirchú yn gwir wybod yr union eiriau roedd Padrig wedi eu dweud 200 o flynyddoedd o'r blaen. | Cormac seems to have interpreted it as Brittonic on the eminently reasonable ground that Patrick was a Briton, and that anything he is reported to have said which was not obviously Irish or Latin must have been Brittonic. So if he was wrong about gra(t)zacham, he may have been wrong about modebroth, too, which may, in fact, have been an Irish phrase meaning “divine judgment”, subjected to the sort of modification common in religious oaths (see, for instance, the English “gosh” and “jeepers” instead of “God” and “Jesus”). At any rate, there is no very compelling reason to believe that Muirchú really did have access to the exact words which Patrick had uttered 200 years previously. |
| Wel, beth yw'r dyfarniad? Mae'n eitha posib y ganwyd Padrig yn yr ardal a elwir yn Gymru heddiw. Heb amheuaeth cafodd ei eni yng ngorllewin Prydain. Efallai ei fod yn meddwl mai Cymro oedd e, ac yn ddi-os byddai'r Saeson wedi ei gyfrif fel un o'r 'Wealas'. Mae bron yn sicr mai hynafiad y Gymraeg oedd ei famiaith. Ond wedi dweud hyn oll, gwyddom iddo ddewis Iwerddon yn hytrach na gwlad ei enedigaeth. Mae e'n droednodyn yn hanes Cymru, ond yn hollbwysig yn hanes Iwerddon. | So what’s the verdict? Patrick may very well have been born in present-day Wales. He was certainly born in the west of Britain. He may have thought of himself as a Cymro, and the English would doubtless have classified him as Welsh. His first language was almost certainly the ancestor of Welsh. And yet, we know that he chose Ireland over the land of his birth. He is a footnote in the history of Wales, but utterly central to that of Ireland. |
| Yn y gêm rygbi a ysbrydolai fy nghrys-t yr Ŵyl Padrig Sant honno, un o'r chwaraewyr (ymhlith y lliaws) a sgoriodd geisiadau dros Iwerddon oedd rhyw Ronán O’Gara, a gafodd ei eni yn San Diego, California. Yn y bôn, o ran hunaniaeth, nid popeth yw man geni’ | In the game of rugby which inspired my St Patrick’s Day t-shirt, one of the (many) try scorers for Ireland was a certain Ronán O’Gara, born San Diego, California. When it comes to identity, place of birth isn’t everything. |
Yn enedigol o Gaeredin, enillodd Simon gradd mewn Astudiaethau Celtaidd a PhD mewn Cymraeg Canol o Aberystwyth. Ar ol cyfnod ym Mhrifysgol Genedlaethol Iwerddon, Galway, daeth yn ol i Aberystwyth i ddarlithio yn 2003.
Simon was born in Edinburgh, studied for a degree in Celtic Studies and then a PhD in Middle Welsh in Aberystwyth. After a period at the National University of Ireland, Galway, he returned to Aberystwyth as a lecturer in 2003.
Mae Patrick Jemmer wedi creu’r fersiwn Cymraeg i parallel.cymru / Patrick Jemmer has created the Welsh version for parallel.cymru
]]>
There was a time when St David’s popularity waned in Wales, and it was only thanks to the Welsh who had left the land of their fathers that St David’s day was revived. Kathryn Hurlock, Senior Lecturer in Medieval History, Manchester Metropolitan University, explains more…
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Conversation, gyda chyfres o erthyglau sydd yn cynnwys Cymru yma.
The English version of this article originally appeared in The Conversation, with a series of articles that feature Wales here.
Ar y 1af o Fawrth, mae pobl yng Nghymru’n coffáu Dewi Sant ar gyfrif ei rôl fel nawddsant y wlad a’i gwerin. O Abertawe i Ynys Môn, mae’r Cymry’n defnyddio’r dydd i ddathlu eu diwylliant a’u hetifeddiaeth. Ond, bu cyfnod pan leihâi poblogaeth Dewi Sant yng Nghymru. Dim ond diolch i’r Cymry a oedd wedi gadael gwlad eu tadau yr adfywiwyd Gŵyl Dewi Sant.
Cadarnhawyd rôl Dewi Sant fel arweinydd y Cymry yn y 10fed ganrif, pan anogwyd y Cymry (yn ogystal â’r Albanwyr, y Gwyddelod, a’r Cernywiaid) i frwydro yn erbyn Athelstan, Brenin Lloegr, o dan nawdd ysbrydol Dewi. Y gerdd a ofynnai iddynt frwydro, sef Armes Prydein Vawr (the Great Prophecy of Britain), a ddatganai mai Dewi Sant oedd eu harweinydd, ac mai ei weddïau a helpai i drechu’r Saeson.
Atgyfnerthwyd ei fri yn y 1120au, pan ddatganodd y Pab o’r enw Calixtus yr 2ail y derbyniai’r pererinion a âi ddwywaith i eglwys gadeiriol Dewi Sant yn Sir Benfro, yr un wobr ysbrydol a dderbynient pe aent i Rufain unwaith. Nid estynnwyd yr anrhydedd hwn i’r un lle arall ym Mhrydain.
Daeth yr eglwys gadeiriol y safle bwysicaf i bererinion yng Nghymru, ac ymwelodd brenhinoedd Lloegr fel Harri’r 2ail ac Edward â’r lle. Yn y cyfamser, daeth Gŵyl Dewi Sant sef y 1af o Fawrth, y dyddiad pwysicaf yn y calendr addoli yng Nghymru. Pan ymgartrefai Cymry yn Iwerddon ar ôl iddi gael ei goresgyn ym 1169, dalient i ddefnyddio Gŵyl Dewi Sant i ddyddio eu dogfennau, mor gyffredin oedd hi.
Harri’r 7fed, brenin Tuduraidd cyntaf Lloegr a barchai Dewi Sant hefyd. Cafodd Harri ei eni yng Nghymru, ond fe’i magwyd yn bennaf ar herw yn Llydaw ac yn Ffrainc. Pan ddychwelodd i gipio’r goron oddi wrth Rhisiart y 3ydd ym 1485, galwodd ar y Cymry i fynd gyda fe, yn enw Duw ac yn enw Dewi Sant. Unwaith yr oedd wedi dod yn frenin, fe ddathlai Harri Ŵyl Dewi Sant gyda’r llys brenhinol bob blwyddyn.
Fodd bynnag, yn ystod y Diwygiad yn yr 16eg ganrif, ymosodwyd ar Dewi Sant, ar ei gwlt, ac ar ei eglwys gadeiriol gan ddiwygwyr. Pan gafodd y Sais o’r enw William Barlow ei benodi’n Esgob Tyddewi ym 1536, aeth e â’i chreiriau oddi ar yr eglwys gadeiriol, a cheisiodd ail-leoli swyddfa’r esgob i Gaerfyrddin, tua 45 o filltiroedd i’r dwyrain. Ymhellach, ysgrifennodd Barlow at Thomas Cromwell, wedi’i wylltio gan y ffaith fod y Cymry’n meddwl mai Dewi oedd yn ddigon da i fod yn nawddsant.
Gwasgariad Cymreig
Prin yw’r dystiolaeth fod Dewi Sant yn cael ei addoli’n frwd fel nawddsant yng Nghymru yn ystod y ddwy ganrif a ddilynai. Cadwyd ei gof yn fyw, serch hynny, yn Lloegr, ond mewn ffurf wedi’i thrawsnewid cryn dipyn; ac roedd y llun newydd hwn yn hirbell o’i hen ddelwedd fel dyn sanctaidd.
Ddiwedd y 1590au, disgrifiodd llyfr wedi’i ysgrifennu gan Richard Johnson o Lundain Dewi fel mabsant Cymru. Ond fe’i dangosodd ef (ynghyd â’r nawddseintiau eraill yn y llyfr) fel dyn a ymgymerai ag anturiaethau rhyfedd, a oedd yn lladd angenfilod ac yn achub morwynion.
Erbyn y 18fed ganrif, yr oedd pobl yn dathlu Dewi Sant unwaith eto fel mabsant Cymru; ond mewn gwirionedd, dim ond diolch i’r Cymry a oedd wedi gadael y wlad y digwyddodd hyn. Codwyd diddordeb ym 1704 yn Nulyn gan gyhoeddi gwaith a ganai glodydd y sant. Yn nesaf, yn Llundain, y dathlai ‘Cymdeithas Anrhydeddus a Theyrngar yr Hen Frythoniaid’ trwy gyfrwng pregeth ar Ŵyl Dewi Sant. Fel hyn, hefyd, y dathlai’r Cymry yn Philadelphia, lle sefydlwyd y gymdeithas Gymreig ym 1729.
Er bod llawer o’r dathliadau hyn yn golygu canu a phregethu, ni fuodd y fath bethau’n rhan o bob achlysur. Ar ôl i’r Hen Frythoniaid ddatblygu i fod Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion ym 1751, cynhalient gyfarfodydd rheolaidd mewn tafarnau. Rhaid bod cyfarfodydd o’r fath wedi bod yn boblogaidd, gan mai erbyn 1762, Dewi Sant oedd yr unig fabsant ym Mhrydain y dathlwyd ei ddygwyl fel gŵyl gyhoeddus.
Y gydnabyddiaeth ffurfiol hon, ynghyd â dyrchafiad seintiau Lloegr, a helpodd Dewi Sant i ddod yn boblogaidd unwaith eto yng Nghymru. Yn ystod y 19edd ganrif, dathlwyd Gŵyl Dewi Sant trwy gyfrwng pregethu a gwledda yng Nghymru. Cysegrwyd sawl sefydliad addysg iddo, yn cynnwys Coleg Dewi Sant, prifysgol gyntaf Cymru, a sefydlwyd ym 1828 gan yr Esgob Burgess o Dyddewi.
Ym 1923 cafodd hanes bywyd canoloesol Dewi Sant ei gyfieithu o’r Lladin, a chyhoeddwyd ef yn y Saesneg am y tro cyntaf, ac wedyn ymddiddorai beirdd Cymraeg fel Saunders Lewis yn Dewi Sant fel noddwr Cymru. Darluniai Lewis Dewi fel dyn a gynorthwyai lowyr ym mhyllau glo Cymru. Mae Dewi wedi bod hefyd yn destun i gerfluniaeth fodern, a gwnaethpwyd cryn dipyn o ymdrech i adfer eglwys gadeiriol Tyddewi. Pan gynhyrchodd yr Eglwys yng Nghymru ei llyfr emynau cyntaf ym 1941, nid oedd ynddo lai na phum emyn i Dewi.
Heddiw, diolch yn rhannol i’r ffaith y goroesai dathlu Gŵyl Dewi Sant yn gynnar y tu allan i Gymru, caiff Gŵyl Dewi Sant ei dathlu’n eang yn ei famwlad unwaith eto. Ar ben hynny, mae’r Ŵyl yn mwynhau rhywfaint o atgyfodiad dramor. Er 2011, mae Los Angeles yn cynnal Gŵyl Dewi Sant, ac mae cymunedau Cymreig o Batagonia i Denver yn dathlu Dewi Sant fel nawddsant trwy ganu.
Heddiw, diolch yn rhannol i’r ffaith y goroesai dathlu Gŵyl Dewi Sant yn gynnar y tu allan i Gymru, caiff Gŵyl Dewi Sant ei dathlu’n eang yn ei famwlad unwaith eto.
Fersiwn Dwyieithog / Bilingual version
| Ar y 1af o Fawrth, mae pobl yng Nghymru’n coffáu Dewi Sant ar gyfrif ei rôl fel nawddsant y wlad a’i gwerin. O Abertawe i Ynys Môn, mae’r Cymry’n defnyddio’r dydd i ddathlu eu diwylliant a’u hetifeddiaeth. Ond, bu cyfnod pan leihâi poblogaeth Dewi Sant yng Nghymru. Dim ond diolch i’r Cymry a oedd wedi gadael gwlad eu tadau yr adfywiwyd Gŵyl Dewi Sant. | On March 1st, St David is commemorated in Wales for his role as patron saint of the country and its people. From Abertawe to Ynys Môn, the Welsh use the day as one to celebrate their culture and heritage. But there was a time when St David’s popularity waned in Wales, and it was only thanks to the Welsh who had left the land of their fathers that St David’s day was revived. |
| Cadarnhawyd rôl Dewi Sant fel arweinydd y Cymry yn y 10fed ganrif, pan anogwyd y Cymry (yn ogystal â’r Albanwyr, y Gwyddelod, a’r Cernywiaid) i frwydro yn erbyn Athelstan, Brenin Lloegr, o dan nawdd ysbrydol Dewi. Y gerdd a ofynnai iddynt frwydro, sef Armes Prydein Vawr (the Great Prophecy of Britain), a ddatganai mai Dewi Sant oedd eu harweinydd, ac mai ei weddïau a helpai i drechu’r Saeson. | St David’s role as leader of the Welsh was established in the 10th century when the Welsh (together with the Scots, Irish and Cornish) were urged to fight against Athelstan of England under the spiritual protection of David. The poem asking them to fight, Armes Prydein Vawr (the Great Prophecy of Britain), called St David their leader whose prayers would help defeat the English. |
| Atgyfnerthwyd ei fri yn y 1120au, pan ddatganodd y Pab o’r enw Calixtus yr 2ail y derbyniai’r pererinion a âi ddwywaith i eglwys gadeiriol Dewi Sant yn Sir Benfro, yr un wobr ysbrydol a dderbynient pe aent i Rufain unwaith. Nid estynnwyd yr anrhydedd hwn i’r un lle arall ym Mhrydain. | His fame was reinforced in the 1120s when Pope Calixtus II declared that English pilgrims who went to St David’s cathedral in Pembrokeshire twice would have the same spiritual reward as if they went to Rome once. This honour was not extended to any other place in Britain. |
| Daeth yr eglwys gadeiriol y safle bwysicaf i bererinion yng Nghymru, ac ymwelodd brenhinoedd Lloegr fel Harri’r 2ail ac Edward â’r lle. Yn y cyfamser, daeth Gŵyl Dewi Sant sef y 1af o Fawrth, y dyddiad pwysicaf yn y calendr addoli yng Nghymru. Pan ymgartrefai Cymry yn Iwerddon ar ôl iddi gael ei goresgyn ym 1169, dalient i ddefnyddio Gŵyl Dewi Sant i ddyddio eu dogfennau, mor gyffredin oedd hi. | The cathedral became Wales’ premiere pilgrimage site, visited by English kings like Henry II and Edward. Meanwhile St David’s day on March 1 became the most important date in the Welsh calendar of worship. It was so universal that when men from Wales settled in Ireland after its conquest in 1169, they still used St David’s day to date documents. |
| Harri’r 7fed, brenin Tuduraidd cyntaf Lloegr a barchai Dewi Sant hefyd. Cafodd Harri ei eni yng Nghymru, ond fe’i magwyd yn bennaf ar herw yn Llydaw ac yn Ffrainc. Pan ddychwelodd i gipio’r goron oddi wrth Rhisiart y 3ydd ym 1485, galwodd ar y Cymry i fynd gyda fe, yn enw Duw ac yn enw Dewi Sant. Unwaith yr oedd wedi dod yn frenin, fe ddathlai Harri Ŵyl Dewi Sant gyda’r llys brenhinol bob blwyddyn. | Henry VII, first of the Tudor kings of England, also revered St David. Born in Wales but largely brought up in exile in Brittany and France, when Henry returned to take the crown from Richard III in 1485, he called on the Welsh to go with him in the name of God and of St David. Once he was king, Henry celebrated St David’s day with the royal court each year. |
| Fodd bynnag, yn ystod y Diwygiad yn yr 16eg ganrif, ymosodwyd ar Dewi Sant, ar ei gwlt, ac ar ei eglwys gadeiriol gan ddiwygwyr. Pan gafodd y Sais o’r enw William Barlow ei benodi’n Esgob Tyddewi ym 1536, aeth e â'i chreiriau oddi ar yr eglwys gadeiriol, a cheisiodd ail-leoli swyddfa’r esgob i Gaerfyrddin, tua 45 o filltiroedd i’r dwyrain. Ymhellach, ysgrifennodd Barlow at Thomas Cromwell, wedi’i wylltio gan y ffaith fod y Cymry’n meddwl mai Dewi oedd yn ddigon da i fod yn nawddsant. | However, during the 16th-century Reformation St David, his cult, and his cathedral came under attack from reformers. When Englishman William Barlow was appointed bishop of St David’s in 1536, he stripped the cathedral of its relics and tried to get the office of bishop moved around 45 miles east to Carmarthen. He also wrote to Thomas Cromwell, outraged that the Welsh thought David good enough to be a patron saint. |
| Gwasgariad Cymreig Prin yw’r dystiolaeth fod Dewi Sant yn cael ei addoli’n frwd fel nawddsant yng Nghymru yn ystod y ddwy ganrif a ddilynai. Cadwyd ei gof yn fyw, serch hynny, yn Lloegr, ond mewn ffurf wedi’i thrawsnewid cryn dipyn; ac roedd y llun newydd hwn yn hirbell o’i hen ddelwedd fel dyn sanctaidd. | Welsh diaspora There is little evidence that St David was enthusiastically worshipped as a patron saint in Wales in the following two centuries. His memory was kept alive, however, in England, though in a much altered form, that was far removed from his earlier image as a holy man. |
| Ddiwedd y 1590au, disgrifiodd llyfr wedi’i ysgrifennu gan Richard Johnson o Lundain Dewi fel mabsant Cymru. Ond fe’i dangosodd ef (ynghyd â’r nawddseintiau eraill yn y llyfr) fel dyn a ymgymerai ag anturiaethau rhyfedd, a oedd yn lladd angenfilod ac yn achub morwynion. | In the late 1590s, a book, written by Londoner Richard Johnson, described David as patron of Wales, but showed him as a man who (along with the other patron saints in the book) went on fantastical adventures, killing monsters and rescuing ladies. |
| Erbyn y 18fed ganrif, yr oedd pobl yn dathlu Dewi Sant unwaith eto fel mabsant Cymru; ond mewn gwirionedd, dim ond diolch i’r Cymry a oedd wedi gadael y wlad y digwyddodd hyn. Codwyd diddordeb ym 1704 yn Nulyn gan gyhoeddi gwaith a ganai glodydd y sant. Yn nesaf, yn Llundain, y dathlai ‘Cymdeithas Anrhydeddus a Theyrngar yr Hen Frythoniaid’ trwy gyfrwng pregeth ar Ŵyl Dewi Sant. Fel hyn, hefyd, y dathlai’r Cymry yn Philadelphia, lle sefydlwyd y gymdeithas Gymreig ym 1729. | By the 18th century, St David was again being celebrated as the patron saint of Wales, but only really thanks to the Welsh who had left the land. Interest began in 1704 in Dublin, with the publication of a work praising the saint, and was followed in London where the “Honourable and Loyal Society of the Antient Britons” celebrated with a sermon on St David’s day. So too did the Welsh of Philadelphia, where the Welsh society was founded in 1729. |
| Er bod llawer o’r dathliadau hyn yn golygu canu a phregethu, ni fuodd y fath bethau’n rhan o bob achlysur. Ar ôl i’r Hen Frythoniaid ddatblygu i fod Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion ym 1751, cynhalient gyfarfodydd rheolaidd mewn tafarnau. Rhaid bod cyfarfodydd o’r fath wedi bod yn boblogaidd, gan mai erbyn 1762, Dewi Sant oedd yr unig fabsant ym Mhrydain y dathlwyd ei ddygwyl fel gŵyl gyhoeddus. | Though many of these celebrations involved singing and sermons, not all did. When the Antient Britons developed into the Honourable Society of the Cymmrodorion in 1751, they held their regular meetings in taverns. Such meetings must have been popular, as by 1762, St David was the only patron saint in Britain whose day was a public holiday. |
| Y gydnabyddiaeth ffurfiol hon, ynghyd â dyrchafiad seintiau Lloegr, a helpodd Dewi Sant i ddod yn boblogaidd unwaith eto yng Nghymru. Yn ystod y 19edd ganrif, dathlwyd Gŵyl Dewi Sant trwy gyfrwng pregethu a gwledda yng Nghymru. Cysegrwyd sawl sefydliad addysg iddo, yn cynnwys Coleg Dewi Sant, prifysgol gyntaf Cymru, a sefydlwyd ym 1828 gan yr Esgob Burgess o Dyddewi. | This formal recognition, coupled with the elevation of saints of England, helped St David find popularity once again in Wales. In the 19th century, St David’s day was celebrated with sermons and dinners in Wales. A number of educational establishments were dedicated to him, including St David’s College, Wales’ first university founded in 1828 by Bishop Burgess of St David’s. |
| Ym 1923 cafodd hanes bywyd canoloesol Dewi Sant ei gyfieithu o’r Lladin, a chyhoeddwyd ef yn y Saesneg am y tro cyntaf, ac wedyn ymddiddorai beirdd Cymraeg fel Saunders Lewis yn Dewi Sant fel noddwr Cymru. Darluniai Lewis Dewi fel dyn a gynorthwyai lowyr ym mhyllau glo Cymru. Mae Dewi wedi bod hefyd yn destun i gerfluniaeth fodern, a gwnaethpwyd cryn dipyn o ymdrech i adfer eglwys gadeiriol Tyddewi. Pan gynhyrchodd yr Eglwys yng Nghymru ei llyfr emynau cyntaf ym 1941, nid oedd ynddo lai na phum emyn i Dewi. | In 1923, the story of St David’s medieval life was translated from Latin and published in English for the first time, and Welsh poets like Saunders Lewis took an interest in St David as Welsh patron. Lewis portrayed David as a man who aided miners in the coalmines of Wales. He was also the subject of modern sculpture, and considerable effort was put into restoring the cathedral of St David’s. When the Church of Wales produced its first hymnbook in 1941, no fewer than five of the hymns were to David. |
| Heddiw, diolch yn rhannol i’r ffaith y goroesai dathlu Gŵyl Dewi Sant yn gynnar y tu allan i Gymru, caiff Gŵyl Dewi Sant ei dathlu’n eang yn ei famwlad unwaith eto. Ar ben hynny, mae’r Ŵyl yn mwynhau rhywfaint o atgyfodiad dramor. Er 2011, mae Los Angeles yn cynnal Gŵyl Dewi Sant, ac mae cymunedau Cymreig o Batagonia i Denver yn dathlu Dewi Sant fel nawddsant trwy ganu. | Today, thanks in part to the early survival of St David’s day celebrations outside Wales, St David’s day is once again celebrated widely in his homeland. It is also enjoying something of a resurgence overseas. Since 2011, Los Angeles has hosted a St David’s day festival, and Welsh communities from Patagonia to Denver fittingly celebrate St David as patron saint with song. |
Mae Patrick Jemmer wedi creu’r fersiwn Cymraeg i parallel.cymru / Patrick Jemmer has created the Welsh version for parallel.cymru
]]>
February 14 is the day marked for lovers in many countries around the world, but in Wales there is another date traditionally associated with romance: St Dwynwen’s Day, January 25. What is the story of the legend and what role does Dwynwen play in modern Wales? Here, Dylan Foster Evans, a specialist on medieval literature and the head of the School of Welsh at Cardiff University, explains more.
Ymddangosodd y fersiwn Saesneg o’r erthygl hon yn wreiddiol yn The Conversation, gyda chyfres o erthyglau sydd yn cynnwys Cymru yma.
The English version of this article originally appeared in The Conversation, with a series of articles that feature Wales here.
| Mewn nifer o wledydd ledled y bydd, Chwefror 14 - Dydd Gŵyl San Ffolant – yw diwrnod y cariadon. Ond yng Nghymru mae dyddiad arall gennym: Ionawr 25, sef Dydd Gŵyl Dwynwen. | February 14 is the day marked for lovers in many countries around the world, but in Wales there is another date traditionally associated with romance: St Dwynwen’s Day, January 25. |
| Yn ôl y chwedl, merch i frenin canoloesol oedd Dwynwen a ddaeth i fod yn nawddsant cariadon Cymru. Fel y byddech yn ei ddisgwyl, mae ganddi ei stori garu ei hun. Ond nid yw’n un y byddem ni heddiw yn ei hystyried yn arbennig o ramantus. | Dwynwen – pronounced [dʊɨnwɛn] – was the daughter of an early medieval king who became the Welsh patron saint of lovers. As you might expect, she has her own love story – although it’s not quite what we today would consider a romantic one. |
| Yn ôl y fersiwn cynharaf o’i chwedl, ymserchodd Dwynwen mewn gŵr ifanc o’r enw Maelon Dafodrill. Ond pan geisiodd ef droi’r berthynas yn un gorfforol, a hynny cyn priodi, fe ddychrynodd Dwynwen a’i adael. A hithau’n drist ac yn ofni ymateb Maelon, gweddïodd Dwynwen ar Dduw. Yn fuan iawn, fe oerodd nwydau ei chyn-gariad mewn modd digamsyniol – fe’i trowyd gan Dduw yn blocyn o iâ. Ac am iddi wrthod cynlluniau annhymig Maelon, fe ganiataodd Duw dri dymuniad i Dwynwen. | As the earliest version of her tale goes, Dwynwen was deeply in love with a young man called Maelon Dafodrill, but when she rebuffed his premarital sexual advances, he became enraged and left her. Saddened and fearful, Dwynwen prayed to God, and soon enough her former suitor’s ardour was decisively cooled – he was turned into a block of ice. And for rejecting Maelon’s untimely advances, God allowed Dwynwen three wishes. |
| Ei dymuniad cyntaf oedd dadrewi Maelon ar unwaith. Yr ail oedd i Dduw wrando ar ei gweddïau ar ran "serchogion cywirgalon", fel y byddent oll naill ai’n "cael eu cariadon" neu’n "cael gwellhad o’u cariadgur". Ei dymuniad olaf oedd na ddylai hi byth orfod priodi; dywed y stori iddi dreulio gweddill ei hoes yn lleian yn yr eglwys anghysbell a enwir ar ei hôl, Llanddwyn ar Ynys Môn. | Her first wish was that Maelon should be defrosted at once. The second was that her prayers on behalf of “all true-hearted lovers” should be heard, so that “they should either obtain the objects of their affection, or be cured of their passion”. Her final wish was that she should never have to marry; she is said to have ended her life as a nun at the isolated church named after her, Llanddwyn, on the island of Anglesey. |
Llunio’r chwedlEr bod y stori hon yn adleisio bucheddau seintiau eraill o’r Oesoedd Canol, y tro cyntaf iddi ymddangos oedd yng ngwaith y polymath hunanaddysgedig hwnnw Edward Williams (1747–1826), gŵr sy’n fwy hysbys i bawb dan yr enw Iolo Morganwg. Gan ddibynnu ar eich safbwynt, roedd Iolo naill ai’n athrylith creadigol neu’n ffugiwr digydwybod. Y naill ffordd neu’r llall, mae’n debyg nad yw stori Dwynwen yn ganoloesol o gwbl, ond yn hytrach yn gynnyrch dychymyg byw Iolo Morganwg. | Creating a legendAlthough it echoes other medieval saints’ lives, Dwynwen’s story only appeared for the first time in the writings of the self-taught polymath Edward Williams (1747-1826), better known by his bardic name Iolo Morganwg. Now Iolo Morganwg, depending on your point of view, was either a creative literary genius or a shameless forger. Either way, it seems certain that Dwynwen’s story is not medieval at all, but rather a product of Iolo Morganwg’s vivid imagination. |
| Fodd bynnag, mae’n bosibl fod Dwynwen ei hun wedi bodoli go iawn: fe’i henwir mewn achau cynnar fel un o ferched niferus a dwyfol y brenin lled-chwedlonol hwnnw o’r bumed ganrif, Brychan Brycheiniog. Mae rhan o offeren Ladin o ddechrau’r unfed ganrif ar bymtheg yn nodi iddi gerdded ar y dŵr o Iwerddon i ddianc o afael y brenin Maelgwn Gwynedd – er efallai y buasai ffoi i Iwerddon yn gynllun gwell. | However, Dwynwen may well have been a real woman: she is mentioned in early genealogies as one of the numerous saintly daughters of the semi-legendary fifth-century king, Brychan Brycheiniog. Part of a Latin mass from the early 16th century states that she walked on water from Ireland to escape the clutches of the Welsh king Maelgwn Gwynedd – although fleeing to Ireland might have been a better plan. |
The church of Llanddwynwen or Llanddwyn in the 18th Century
| Mae ein gwybodaeth am gwlt Dwynwen wedi ei seilio’n bennaf ar ddwy gerdd Gymraeg. Cyfansoddwyd yr enwocaf gan fardd canoloesol mwyaf Cymru, Dafydd ap Gwilym, tua chanol y bedwaredd ganrif ar ddeg. Roedd y gerdd hon yn sicr yn hysbys i Iolo Morganwg. Ynddi, mae’r bardd cariadus yn galw am gymorth Dwynwen fel ‘llatai’ (negesydd serch) iddo ef a’i gariad Morfudd, a oedd yn briod â gŵr arall. Gan ei fod yn ymwybodol ei fod yn ymddwyn mewn modd moesol amheus, a dweud y lleiaf, mae Dafydd yn addo i’r santes na fydd hi’n colli ei lle yn y nefoedd trwy helpu’r cariadon. Yn wir, gan sicrhau ei fod wedi darparu ar gyfer pob achlysur, mae Dafydd hefyd yn galw ar Dduw i gadw gŵr Morfudd rhag ymyrryd pan fydd y cariadon yn cwrdd i garu yn y goedwig. | Our knowledge of the cult of Dwynwen is mainly based on two Welsh-language poems. The most famous was composed by medieval Wales’s greatest poet, Dafydd ap Gwilym, around the middle of the 14th century, and was certainly known to Iolo Morganwg. In it, the amorous poet calls for Dwynwen’s assistance as a “llatai”, or love-messenger, for him and his married lover Morfudd. Aware that his actions are, to say the least, morally dubious, Dafydd promises the saint that she won’t lose her place in heaven by helping the lovers. Indeed, ensuring that his back is at least metaphorically covered, he also calls on God himself to keep Morfudd’s interfering husband from interrupting the lovers in their woodland trysts. |
| Mae’r gerdd arall, gan y bardd-offeiriad Dafydd Trefor, yn dyddio o tua 1500 ac mae’n disgrifio’r pererinion a fyddai’n tyrru i’w heglwys i weld delwedd o Dwynwen ac i geisio adferiad yn ei ffynhonnau sanctaidd. Parodd eu hoffrymau ariannol i’r eglwys dyfu’n gyfoethog. Ond ar ôl y Diwygiad Protestannaidd - yn anorfod felly – fe leihaodd enwogrwydd y santes. Er hynny, nid aeth Dwynwen erioed yn gwbl angof. | The other poem, by the priest-poet Dafydd Trefor, dates from around 1500 and describes the pilgrims that thronged to her church to see her image and to seek restoration from her holy wells. Their offerings ensured that the church grew wealthy although Dwynwen’s fame – inevitably – receded after the Reformation. But she never slipped into complete obscurity. |
Ailweithio stori DwynwenDaeth Dwynwen i’r amlwg unwaith eto pan gyhoeddwyd detholiadau o lawysgrifau Iolo Morganwg, ynghyd â chyfieithiadau Saesneg, yn 1848. Fesul tipyn, fe sicrhaodd ei stori droedle iddi ei hun yn nychymyg y Cymry. Yn 1886, er enghraifft, cyfansoddodd Joseph Parry y gerddoriaeth ar gyfer ‘Dwynwen’, corws angerddol i’w ganu gan gorau meibion. Ac ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif, byddai papurau newydd yn y ddwy iaith o bryd i’w gilydd yn adrodd hanes Dwynwen, y ‘Celtic Venus’. | Modern reworkingsDwynwen’s re-emergence began in earnest when extracts from Iolo Morganwg’s manuscripts were published with English translations in 1848. As a result, her story slowly but surely gained a foothold in the Welsh imagination. In 1886, for instance, composer Joseph Parry wrote the music for 'Dwynwen', a rousing chorus for male voice choirs. And in the late 19th and early 20th centuries, Welsh newspapers in both languages would occasionally relate the story of the 'Celtic Venus'. |
| Yn y 1960au, wrth i’r broses o fasnacheiddio Dydd Gŵyl San Ffolant gynyddu ar garlam, cynhyrchwyd y cardiau Dydd Gŵyl Dwynwen cyntaf yng Nghymru. Ond yn wahanol i’r Ddwynwen ganoloesol – a oedd, fel y gwyddom, yn chwannog i doddi iâ – yn araf deg y llosgai fflam y Ddwynwen fodern. Yn wir, yn 1993 nododd un sylwebydd fod ymdrechion i greu traddodiad newydd iddi’n edwino. | In the 1960s, as the commercialisation of St Valentine’s Day continued apace, the first St Dwynwen’s Day cards were produced in Wales. Yet unlike her ice-melting prototype, the modern Dwynwen proved to be a slow burner. Indeed, by 1993 a commentator stated that attempts to create a Dwynwen tradition were withering away. |
| Ond yn y ganrif hon, mae Dydd Gŵyl Dwynwen yn ffynnu unwaith eto, wedi ei hybu gan y cyfryngau a’r un math o gynigion arbennig ag a geir adeg Dydd Gŵyl San Ffolant. Ac er bod Dydd Gŵyl Dwynwen yn fwy cyfarwydd i siaradwyr Cymraeg nag i’r rheini nad ydynt yn medru’r iaith, mae hynny hefyd yn graddol newid. | But in the current century St Dwynwen’s Day is once more flourishing, bolstered by the media and the same kind of special offers that you see around St Valentine’s Day. And although St Dwynwen’s Day is more familiar to those who speak Welsh than to those who don’t, even this is slowly changing. |
| Tybed, felly, a yw’n dweud rhywbeth am y Cymry fel cariadon fod ganddynt ddwy ŵyl i ddathlu serch: gwyliau Ffolant a Dwynwen? Mae'n debyg nad ydyw! Ond mae’r berthynas rhwng y ddwy ŵyl hyn yn ddifyr o amwys. | Does it say something about the passion of the Welsh that they have two days for lovers, Valentine – 'Ffolant' as he is known in Welsh – and Dwynwen? Probably not. But the relationship between the two is revealingly ambivalent. |
| I ryw raddau, mae Dydd Gŵyl Dwynwen yn brotest erbyn y globaleiddio masnachol sy’n nodweddiadol o Ddydd Gŵyl San Ffolant. Ond mae hefyd yn ymgais i ddod o hyd i le yn yr un farchnad ar gyfer cynnyrch sy’n benodol Gymreig. Yn sicr, ni ddylid meddwl am Ddydd Gŵyl Dwynwen fel mater o ailbecynnu Dydd Gŵyl San Ffolant ar gyfer cynulleidfa Gymreig – byddai hynny fel marchnata Dewi Sant ar y sail mai ef yw ‘the St George of Wales’! | St Dwynwen’s day is in part a protest against the globalising commercialisation of St Valentine’s Day. But it’s also an attempt to find a place in the same marketplace for a distinctively Welsh product. It certainly shouldn’t be seen as a repackaging of St Valentine’s Day for a Welsh audience – that would be like marketing St David as the 'St George of Wales'. |
| Felly, os cewch y cyfle ar Ionawr 25, gwnewch eich gorau i ddilyn dyheadau eich calon. Yr unig gyngor y byddwn i’n ei roi ichi yw hyn: peidiwch byth â galw Dwynwen ‘the Welsh Valentine’! | If you find yourself in Wales on January 25, do make the most of the opportunity to follow your heart’s desires. The only advice I’d give you is this: don’t call Dwynwen the 'Welsh Valentine'! |
Ail ddymuniad Dwynwen oedd i Dduw wrando ar ei gweddïau ar ran “serchogion cywirgalon”, fel y byddent oll naill ai’n “cael eu cariadon” neu’n “cael gwellhad o’u cariadgur”.
cardiff.ac.uk/cy/welsh / cardiff.ac.uk/cy/people/view/91427-evans-dylan / diferionDFE
